Revd Chuauthuama

Guest writer

Revd Chuauthuama

Hospital Day Sermon NATNA TINRÊNG TIDAMTU ISUA Mt 9.35; Mk 1.34

Chanchin Ṭha bu pali-ah hian Isua thil tih mak 35 tàr lan a ni a; chûng zîngah chuan natna chi hrang hrang a tihdam kha 26 a ni. Mitthi tawh kaih thawh mi pathum an lang a. Mitdel tihdam vawi 4 a lang a. Phár tihdam hi vawi 2 a lang a; ṭum khat kha phâr 10 tihdam a ni. Isuan damlo a tihdam zînga lang zing ber chu ramhuai záwl an ni. Ramhuai záwl an tam hle a; ramhuai záwl hnawh chhuah dàn pawh an nei ve ná a, an dam hlen ngâi lo a ni ang. Isua tihdamte erawh chu an dam hlen thung. ‘Ramhuai záwl’ ti-a sawi ṭhenkhat hi chu rilru lam natna nei an ni záwk maithei; tûnlái pawh hian damlo 60% vél hi chu rilru natna nei an ni tih mi thiamten an sawi. Isua khân an rilru nat chhan tak kha hriain a tihdamsak a ni ang. Isua kha rilru lam natna hre thiam mi, psychiatrist leh counsellor ropui ber a ni.

Matthaian, “Isua chuan an inkhâwmna in (sunagog)-ah te zirtîrin, Ram Chanchin Ṭha chu hrilin, damlohna tinréng leh natna tinréngte tidamin, khaw lian leh khaw tê zawng zawng chu a fang chhuak vek a,” tiin a ziak a (Mt 9.35). Marka pawhin, “Tlãi lama nî a tlák dáwn chuan, damlo zawng zawng leh ramhuai mante chu a hnénah an rawn hruai a. A khuain kawngkhàr bulah chuan an lo awm khâwm ta mup a. Mi tam tak, nat tinrénga náte chu a tidam a, ramhuai tam tak a hnawt chhuak bawk a, ramhuaite chuan amah chu an hriat avàngin an ṭawng a phal lo,” tiin a ziak a (Mk 1.32-34). Hla phuahtu pakhat chuan hetiang hian hla a lo phuah a:

Tlâi lama nî a tlák dáwn khán,

Isu, damloten an bàwm che;

Nat tinréng tuarin an inkhâwm,

Dam tlâng leh làwmin an ṭîn leh (KHB No. 279:1).

Isua hnéna nat tinrénga ná lo kalte kha chu dam takin an kîr leh vek a; tihdam loh rêng an awm lo. Isuan lahin tihdam duh loh pakhat mah a nei hek lo; a hnénah chuan mi tin damna kim a awm tlat. An taksa natna chauh a tidam lo a; an thlarau natna pawh a tidam a, amah an zui nghâl ṭhin. Chû vàngin hla phuahtu chuan, “Dam tlâng leh lãwmin an ṭîn leh,” tiin a lo phuah ta a ni.

Keini hi kan dam tláng em? Mizoram mipuite hi kan dam tlâng em? Eng natnate nge kan vei hlawm? Isua hnénah damna kim duhin kan kal dáwn em? Ngé—ná nei reng chung hian kan damlohna khur thûkah hian kan tawm sen reng záwk dâwn? Mizoram hi kan inngaihtuah harh a hun ta tak zet a ni. A chhan chu kan damlo tlat alãwm! Eng natna nge kan vei? Tlém azáwng chauh kan sawi ang. Sawi pawh hi a zahthlák mah mah zâwk asin.

1. HIV/AIDS vei: Mizoram hi a mipui zât aṭanga tehin India rama HIV/AIDS vei tam ber kan ni. India ram pum national average lét sàwmin kan sáng záwk. Manipur-in min dawt a; a dawt lehah India rama Kristian percentage sànna ber Nagaland a awm bawk! Kristian tamna state 2 kan mualpho!

Mizoten HIV/AIDS kan vei chhan tam ber chu ‘sex’ a ni tlat mai, 67.21% a ni; a dawtah hriau/syringe-a inchiu—28.12%; nu leh pa aṭanga kái—2.96%; mahni anpui kawp aṭangin—1.03%; a chhan hriat chiah theih loh—1.77% a ni.

HIV/AIDS vei zînga a tam ber chu kum 25-34 inkár 42.12%; kum inkár 35-49 —26%; kum 15-24 inkár—23.83%. Tichuan ṭhalái rual KṬP, ṬKP, PYD, SAY member tam ber kum 15-34 inkár HIV/AIDS vei chu 65.95% an ni. Ṭhaláite u, inngaihtuah chiang rawh u. Nu leh pate u, fanau enkawlnaah fîmkhur zual teh u!

2. Mizoram-a cancer vei: Mizoram hi a ram mipui aṭanga chhûtin India ramah cancer vei tamna ber a nih avàngin ‘Mizoram is the Cancer Capital of India’ tih a ni. Kum 5 kal ta chhûng khân cancer vei 5,888 hmuh chhuah a ni a; mipa—3193 (54.22%), hmeichhia—2659 (45.77%). Cancer natnaa thi 3177; mipa— 1887 (59.30%); hmeichhia— 1290 (40.60%). Mipa zîngah lei cancer, mipa leh hmeichhia-ah chuap cancer leh pumpui cancer, mipa zîngah hrawk cancer, mipa zîngah gland cancer. India ramah Mizo hmeichhe zîngah chhùl cancer an tam ber bawk! Eng vànga cancer vei tam êm êm mai hi nge kan nih? Ka ba lam a nih loh avàngin a chhan ka hre lo; doctor-ten chhui chiang se, a chhan an hre thei ang.

3. Mei zûk chungchâng: Mizoram hi a ram mipui aṭanga chhûtin India rama mei zu tamna ber a ni—67.2%-in mei an zû (ref. Global Adults Tobacco Survey). Mizoramah mipa mei zû—72.5%; hmeichhe mei zû—61.6%. Naupang mei zû pawh India ramah Arunachal Pradesh nèn kan sáng ber bawk—57.9% (Nagaland—42.6%; Meghalaya—33.6%).

Mei zûk sim tum lo pawh India ramah kan sáng ber leh bawk! Mei zûk kan uar avàng hian cancer vei kan tam phah niin an sawi a; cancer vei 30% vél hi mei zûk vàngah an ngái! Mei zûk avàngin pumpui cancer leh chuap cancer a tam phah an ti. Mizoram Synod Inkhâwmpuiah pawh vawi eng emaw zah thawktute chu zûk leh hmuama inthiar fihlîm tùra pass a ni tawh chung pawhin tûn thlengin Pastor zîngah meuh pawh zûk leh hmuam la thlah duh lo lui eng emaw zah an la awm cheu a ni!

Hrisèl lohna hi chu khawi aṭang pawhin a lo kal thut thei ngei mai. Kan inthlahdah avàng te, zûk leh hmuam, ei leh ina kan insùm duh loh luih tlat avànga hrisèl lohna lo kal ṭhin erawh hi chu hriat thiam a harsa! Mahni tuh rah kan seng a ni mai lo em ni? Mahni inthat hi kan dem viau a; kan hrisèlna tána thil ṭha lo ti lui zui tlat zêlho hi a tahtawla mahni inthat (instalment suicide) an ni mai lo’m ni?

4. Tangka sum ngainatna: Ṭhangkhat lian zet kal tawhah khán India rama chanchinbu lãr tak ‘India Today’ chuan Mizoram hi India rama corruption hluarna ber angin a lo chhuah tawh kha! Tûnláia kan ramin kan buaipui ber pakhat pawh corruption a la ni reng. Mizoram mipuiin natna kan vei lian ber nia lang chu ‘tangka sum ngainat natna’ hi a ni! Mi tin mai titih hi tangka sum ngainat natna vei hian kan thén suau suau a ni ber mai. Minister, MLA, sawrkar officer leh mipui mi mir hi he natna hian min tuam chhuak titih ta vek emaw tih mai tùr a ni! Tûn hmáa kan hriat ngâi loh, tangka sum ngainat natna hrin chhuah—chiah puam, kheh puam, lei puam, kuhva phurh puam, compensation uchuak taka lák duhna thinlung puam kan ni fur ta mai a nih hi! A hláwk dáwn phawt chuan eng mah tih hreh kan nei ta lo!

Congress party an sawrkar lái chuan Bhavan-ah hna thawk mang loa sum hmuh theihna zawng an báwr tuau tuau reng a! MNF sawrkar lái ni se, Hnam Rûnah chuan hna thawk loa sum hmuh theihna zawng an kat nuk nuk leh bawk a. Kan Kohhran Upa duhawm tak mual liam ta, Prof. C. Lalremruata khân J. Thankima College Principal a nih zawk láia min hrilh chu, “Pu Chuau, MLA zawng zawng hi contractor an lo ni reng alãwm maw le!” tih kha a ni. Khatih láia CM hnén aṭanga an college hungna tùr sum a hmuh chu anmahni’n hung thei lo tùrin Minister-in a duhsak záwng thawhtîr tumin a chhuhsak daih tih min hrilh! Minister leh MLA nih te pawh hi ram siam ṭhat tumna áiin sum siamna khâwla hman kan tum ta ber emaw tih awl a ni ta! Term khat lekah Mizoin ‘lian tual tual hmu’ kan sawi ang mai kha an ni ta hlawm!

Paula chuan, “Tangka sum ngainat hi sual tinréng bul a ni,” tiin a lo sawi a (1 Tim 6.10). Hé sual tinréng bul ûm hian kan phe suau suau a, ‘tangka sum ngainat natna’ hian min bual ã zo ta a ni ber? Isuan, “Tû màn hotu pahnih rawng an báwl kawp thei lo; pakhat huain pakhat an duh ang; a nih loh leh, pakhat ṭanin pakhat an hmusit ang. Pathian leh sum rawng in báwl kawp thei lo ve,” tiin a lo sawi kha (Mt 6.24). Sum chu tûte pawhin kan mamawh vek; kei pawhin ka mamawh ve tho. Mahse tangka sum ngainat natna vei lo tùrin kan invéng thiam tùr a ni. Sum kan lák luh dàn a dik tùr a ni a; sum kan siam dàn a dik tùr a ni. Dik taka thawh chhuah sum chu a hlu bîk!

Tangka sum ngainat natna hian kan ram hmasâwnna tùr pawh hi a ei chhe nasa hle a ni. Ram hmasâwnna tùr eng project emaw ti dáwn se, compensatiom uchuak tak kan beisei tlat avàngin a kal hlei thei lo fo. Tuirial hydel project kha tangka sum ngainat natna vei, compensation uchuak taka dawn duhte avàngin hun rei tak hluihlâwn a nih hnûah eng emawti tiin Congress sawrkar khán a rawn âwi nung leh hrâm a nih kha. ZMC tih ták pawh hi hun rei tak chu chhunzawm theih loha awmin âr in ang leka hman a nih hnûah Congress sawrkar bawkin MIMER tiin a rawn tipuitling leh thei ta hrâm a nih kha. Héng thil pahnihah hi chuan Congress sawrkar kha an fakawm. Kan ram kawng siam tùr tam tak pawh compensation uchuak taka hmuh duh avàngin a khawtlài phah ṭhin bawk. Héng zawng zawng hi tangka sum ngainat natna veite vàng vek a ni. A va zahthlák êm! A veite lah chuan zah nachâng an hre dèr si lo! Anni ái chauh chuan zah theih lohna pawh hi a zak thei záwk ta ve ang tih mai palh awl a ni!

Mizo thlarau nun hi tangka sum ngainatna hian a ei chhe nasa hle a ni. Harhna ni se, kan chang zing khawp mai; mi thiam pakhat phei chuan kum 1906 aṭang khân harhna hi a la inchhunzawm zél a ti. Kohhran inkhâwmpui tinrêngah kan lâm nasa. Ṭawngṭai kháwl pawh kan ngah na rawh e! Mahse, chumi piah lam, hun tam záwk kan hmannaah hian Pathian áiin sum rawng kan bâwl záwk si ṭhin. Duhàmnain kan khat a; a mi lian a mi tê thlengin tû mah sum ngainat natna vei lo rêng kan awm ta lo emaw tih mai palh a awl. A nei tam apiang an duhãm zual zêl! Politician an bãng lo a; sawrkar officer lah an bãng bîk hek lo. Kohhran hrang hranga thawkte pawh hi a kàng kái palh mai ang tih a hlauhawm hlel lo. Kan inbih chian a ngái! ‘Sum ngainatna’ hian kan thluak hi su lo hrãm teh se!

Tangka sum ngainat luatna hian kan ni tin nun suasamin thlarau nun natna hnâr a ni a, thlarau nun cancer thlentu a ni. ‘Thluaka sum lût’ mai ni lo, thluaka sumin bû a khuar tawhna hi kan tam hlein a rinawm. HIV/AIDS vei emaw, Cancer vei emaw âiin an tam tawh záwk daih ang. “Mizoram is the Cancer Capital of India,” an tih tawh ang bawk khân, “Mizoram is the Capital of Lovers of Money,” tih kan hlawh hial tawh lo’ng maw?

Khawvéla natna chi hrang hrang laka kan dam theihna tùrin kawng kan dap nasa; kan ṭawngṭai nasa hle bawk. Dam duhin mi hausate phei chuan phái lama kal nán man to takin ‘air ambulance’ an hmang ṭhin hial a; an damna tùr a nih phawt chuan sum eng zât pawh sèn an hnial lo. Tangka sum ngainat natna aṭanga chhuak tùr erawh chuan an bei nasa lêm lo thung. Tangka sum ngainat natna aṭanga kan chhuah theih nân hian nasa taka beiin i ṭawngṭai tam záwk tawh teh ang u. Hei hi chuan kan thlarau natna a thlen tel tlat. Isuan, “Tû màn hotu pahnih rawng an báwl kawp thei lo... Pathian leh sum rawng in báwl kawp thei lo ve,” a tih kha i hre reng ang u.

Tûnlái doctor-te chuan natna chi hrang hrang an tidam thei. Thluaka khawsik lût an tidam thei a; thluaka TB lût pawh an tidam thei a; thluaka cancer lût pawh tihdam theih chin an nei. Thluaka sum lût erawh chu an tidam thei lo! Thluaka sum lût tidam theitu awm chhun chu ISUA chauh a ni. Isua hnén i pan ang u; tichuan, ani chuan kan natna tihdam harsa ber hi min lo tihdamsak dâwn nia!

Isuan thluaka sum lût mi pahnih a tihdam chanchin kan hria. Pakhat chu chhiah khawntu Matthaia kha a ni; chhiah khawntute duhàmzia chu sawiin a siak lo. Chhiah chàwina hmuna ṭhû Matthaia chu Isuan a ko a, “Mi zui rawh,” a ti a, engkim kalsanin a zui nghâl mai (Lk 5.27-28). Matthaia thluaka sum lût chu a dam chiang hle; Chanchin Ṭha bû ngaihnawm tak a ziah chu tûn thlengin kan la chhiar thei a. Isua thusawi pawimawh tak, “Tû màn hotu pahnih rawng an báwl kawp thei lo... Pathian leh sum rawng in báwl kawp thei lo ve,” tih pawh min rawn chhawp chhuahsak a; Luka pawhin Matthaia ziah hi a rawn la chhãwng ve a ni (Lk 16.13).

Mi dang pakhat, thluaka sum lût natna vei, Matthaia ái maha lût nasa záwk chu Jeriko-a chhiah khawn hotu ber, Excise & Taxation Commissioner Zakaia kha a ni. Ani kha a thluaka sum a luh nasat avànga mipui pawhin ‘mi sual’ tih hlawh kha a ni a (Lk 19.7). Isuan a thluaka sum lût natna chu a tihdamsak hnûah erawh chuan, “Ngái teh Lalpa, ka sum zâtve pachhiate hnénah ka pe ang a; tû lakah pawh thil eng pawh lo hlép rù i la, a leh lîin ka rùl leh ang,” a ti hmiah mai a nih kha (Lk 19.8). A hming awmzia ang ngeiin ‘mi dik, mi thianghlim’ nih a hlawh thei ta! A va ropui ém! Hei zet chu ‘Hale-lû-Yah’ pékna tham dik tak a tling! Zakaia chanchin hi kan hre zui lo ná a, hmànlái thu inhlan chhàwnah chuan Kaisari khaw kohhran hruaitu lian Bishop-ah a ṭang tih a ni. Kan rama thluaka sum lût natna vei zawng zawng hi Zakaia ang hian damna lo chang ve sela, Mizoram chu ram nuam a va ni dáwn ém!

Tlâi lama nî a tlák dáwn khán,

Isu, damloten an bàwm che;

Nat tinréng tuarin an inkhâwm,

Dam tlâng leh làwmin an ṭîn leh.

Mizo mipui mamawh ber eng nge ni? Sum leh pâi a ni lo; Isua khawih kan mamawh a nih hi. Hla phuahtu ang hian min khawih tùrin Isua i sáwm ve ang u; chû chauh chu kan tána damna kim awm chhun chu a ni.

Khawngaih takin min khawih ve rawh,

Hmãna damlote khawih ang khán;

Kan hrehawm zawng zawng tireh la,

Thlamuang takin kan ṭîn ve ang.