KA LUNG A LÊNG!

Mi ṭhenkhat chuan ka thupui hman an han hmuh khian, ‘Ve teh tlat chuan!” min ti maithei; a chhan chu lunglêng ve thei hmél hmuhin min hmu mang lo tihna a ni ang! Mahse, a lêng ve miau si a!

Nimin piah khân Aizâwla sikul ka luh tirha ka ṭhianpa ka phone a, a dam ṭhat leh ṭhat loh thû te ka zâwt a; a chhan chu hmãn deuh khán damdawi inah a lo awm reng tih ka hria a, kan ka duh vàng a ni. Inah a awm dáwn tih min han hrilh chuan, “Vawiinah chhùn thingpui in táwk vélin ka lo léng dáwn e,” ka ti a. Kum 1963-a Govt Mizo High School-a ka luh tirh khân Class VII, Section C-ah ka awm a; kan section-ah chuan Aizâwl tlangvâl pakhat nèn tlar khatah kan ṭhu dùn a. Ani nèn chuan kan inṭhian zui ta nghe nghe a ni. A pa chu sâptê kan tih ṭhin ang kha a ni a; a nû chu khatih lâia Aizâwla mi hausa bera an sawi fanu a ni thung. Chutiang dinhmuna ding chu ni mah se, ka ṭhianpa hi a invai vung ve ngâi lo a, a chapo ngâi hek lo. Inthlahrung leh inkiltawih thiam tak a ni a; a bula awm a hahdamthlák hle ṭhin.

Govt Mizo High School kha ‘Multipurpose School’ tih a ni bîk a, Class XI thleng a awm a; Class VIII aṭangin kal duhna lam kan thlang a. Kei chu engineer nih ka tum avàngin Science ka thlang a, ka ṭhianpa pawh chuan Science a thlang ve bawk a; Class VIII Section D-ah Home Science thlang hmeichhiate nèn kan awm ho a, Home Science subjects bîk an zir dâwn chuan an chhuak ṭhin. Kan class-ah chuan inkàwm ngeih zual deuh bîk—mipa leh hmeichhia 5/6 vêl lâi kan awm a; chawhma class zawh veleh hian kei chu chhùn thingpui inna man tùr pawisa ka neih ve loh avàngin hun eng emawti chhûng ka bibo daih ṭhin a; ṭhianten thingpui an in zawhah chuan sikul in chhakta zâwk kawmchhak, thing hnuaiah kan inkàwm tlâng ṭhin a. Kan zîngah chuan Pu Head-a fanu a tel ve a; ani chu inah a han hãwng a, an huana sèr rah chu loin a rawn vawm thla a, a lo chhuk hnûah kan ei ho dar dar ṭhin! Sèr lawh rûk thiam tak a ni!

Class VIII kan nih kum a ni ta àwm e, ka ṭhianpa pa chu a thi ta hlauh mai a. Kan class chuan chawhnu period hnuhnung berah ràl kan tum a, kan Headmistress chu kan dil a, a phal tlat lo! A phal ták lohah chuan sikul bàn hnûah kan râl ta thung a; chû pawh chu Headmistresss khân a lo hria a. Hruaitu deuha bera min ngaih vàng ni maw min ko a; min chhuahchhàl a, “Ngaihdam i rawn dìl loh chuan i scholarship hi ka titàwp ang,” tiin min vau ta mai a! Kum 1962 Class VI exam-ah khân Aizâwl District-ah pahnihna ka nih avàngin merit scholarship ka dawng a ni. Chutianga min vau tákah chuan, “Kan ṭhianpa ... pa thi, sikul bàn hnûa kan ràl avàngin ngaihdam ka dîl e,” tih chiah ziakin Headmistress hnénah chuan lehkha ka theh lût a, min ngâidam a ni ang, ka scholarship chu ka hmu zui ta zêl a! Headmistress khân ka hmél hi a haw bîk em maw ni dáwn le ka ti rum rum ṭhin!

Kum 1966 March 1-ah ram a buai ta; keini sikul kha March 3 thleng kan kalin ka hria. Kan kal tàwp ber ni chuan chhùn dâr 12 vêlah DC Office aṭangin ‘siren’ a lo ri ruai ruai a, leilung pian tirh atâ kan hriat hmasak ber ‘curfew’ an rawn puang ta a. Ka ṭhianpa nèn chuan kan hâw tùr kan inthlah tawn a; sikul in chhakta zâwk aṭang chuan field lam panin ka thlah a. Ani chuan min thlah lêt leh a; chutiang chuan vawi 4/5 vêl kan kal tawn hnûah kan inṭhen ta nge nge a. Ani’n Dàwrpui lam a pan a, keiin Ramhlun lam ka pan ta a ni.

Kum 1966 khân lehkha zir zawm loin Kolasib-ah hlo ka thlo zui ta a; ka ṭhianpateho erawh chu Jowai Multipurpose School-ah an insawn chhuk a, an zirlai an chhunzawm thei bîk a, ka awt hle mai! Kum 1967 January thla bulah ka ṭhianpa chu a lo hãwng chho tih ka hria a, Aizâwlah ka han pan a. A zirnaa zir ve ka tum a; February 1-ah a lo chhuk hunah Kolasib Diãkkàwnah ka lo nghâk ang tiin kan inchah fel diam a. Amaherawhchu, January 31 zànah sipaiin min man ta tlat mai a; February 1 kha sipaiin min chhaih buai ni tak a ni ta záwk a. Ka ṭhianpa chuan Diãkkàwnah ka hmél hmuh tùr a nei ta lo; ka tel loin Jowai a pan ta a ni.

Kei chu Tezpur Jail-ah ka tâng zui a; ka ṭhiante chuan Jowai-ah lehkha an zir chhunzawm a. Eng emawti tiin lehkha kan inthawn thei hlauh mai a; ka ṭhianpa chu ‘New Method English Dictionary’ ka han chah a. Chû dictionary chu by-heart tumin ka bei ta chiam a! Ka duh táwk lo a; Security Prisoner kan nih avànga thla tin pocket money Rs 5 kan dawn chu khâwlin ‘Little Oxford Dictionary’ ka lei belh a; chû erawh chu a bû a lian lo ná a, a bu chhûng thû erawh a lo tam záwk nangiang a; tih tak arpa tuihàla beih pawhin thiam zawh rual a ni mang lo! Ka tànpuite chuan dictionary by-heart sawiin min sawi ta tho a; Synod High School-a ka kal lâi pawh khân ‘Dictionary-a’ ti-a min ko fiam an awm nual a ni!

William Shakespeare-a pian kum 400-na champha puala an chhuah, Prof. Peter Alexander buatsaih ‘Shakespeare’s Complete Works’ chu ka lei bawk a; mahse, a English a hmànlái ṭek ṭuk lutuk a, kei Class IX pass chauh tân chuan tui taka chhiar chu a harsa lam deuh a ni. Chuti chung chuan vawi khat chu chhiar parãtin ka chhiar chhuak lui hrâm a; hriat zui erawh chu ka ngah lo hle!

Tezpur Jail library-a lehkhabu awm chu a tam lo bawk a, ka chhiar chhuak vekin ka hria a. Harold Robbins-a lehkhabu (novel) te pawh a lo awm nual a, ka chhiar ve ták hlawm kha! Mizo Bible a lo awm bawk a; chû pawh chu ka chhiar chhuak bawk. A hnûah Mission Vénga ka hming anpui fapa a lo tâng ve a; ani chuan a pa hnénah Bible chah a tum a, “Min chah kêp rawh,” ka ti a; a pa chuan Mizo Bible 2 a rawn thawn a; pakhat chu ka chang ve a. Ka tàn chhûng khân vawi 7 ka chhiar chhuak a; ka thãi râng chek chuk mai a ni. Ka Bible kha tûn hnûah kan tupain min dîl a, ka pe ta mai a! Ka ui hnuhnawh hle; a la kawl ṭha zêl em ang chu maw!

Kum 3 dâwn lái ka tàn hnûah January 3-ah a ni ta àwm e, Aizâwl Police thana chu zîngah kan lo thleng a; ‘release order’ min pe a, chuta ṭang chuan min chhuah ta a. Kei chu ka ṭhianpa te inah chuan ka chhuk a; ani erawh chu phâi lamah lehkha zirin a lo la awm a. A fapa ang maia min ena min duattu a nû chuan âr min lo talhsak a; zànah chuan ka ṭhianpa khumah chuan khawhar takin ka riak a. January 4-ah chuan Kolasib panin ka hãwng ta a ni. Ka ṭhianpa nû kha âr thâu lei thiam tak a ni a; tûn hmâ chuan âr puah sâ an zuar ngâi lo a nih kha. Ka ṭhianpa nû chuan a âr lei tùr mawng chu a han dap a, a vùm thâra a nèm nak chuan a lei ṭhin a; a lei sual ngâi lo, a thâu ngei ngei ṭhin a ni!

Kum khat hlo ka thlo a; kum 1971-ah Synod High School-ah Class X ka zir chhunzawm ve leh ta a. Ramhlun Vêngah daih ṭhian ṭha inah bawk awm man báin ka awm a, Ka awmna pa ber hnénah chuan, “Ka awm man, thla tina ka pék tùr zât min tuk u la, HSLC ka pass veleh hna ka zawng ang a, ka awm man chu ka rùl ang che u,” ti-a awm ka ni! Fûr khaw hnàwm zual lâi chuan Ramhlun Vêngah hãwng thleng kher loin ka ṭhianpa te inah chuan ka riak ve mai ṭhin a. Ani pawh inah a awm ve tawh bawk a; zànah erawh chuan nula min rìmsan daih a; ka mut hnûah a lo hãwng chauh ṭhin. Tû mah lah chu a rîm thlu hlei lo a!

Pathian thu ka zir hnûah ka ṭhianpa nèn chuan kan inhmu lo vang vang a; kum 2000 hnu lamah khân kan inbe bawp ṭan leh ta a. Ani chu officer a lo ni tawh a; an inah ka tlawh zeuh zeuh a. An ina ka lèn apiangin thawmhnaw min pék tùr hi a zawng ruai ziah a; a chângin kamis min pe a, a chângin kekawr tùr emaw, suit tùr emaw ṭhui loh min pe a. Vawi khat chu kawr ‘Size 46’ min pe hem mai a; ka ha zo lo a ni ber a. Kei âia lian fê ka pe leh chhãwng ta a nih kha!

Nimin piahah chuan City Bus-ah chuangin Dàwrpuiah ka chhuk a. Ka mit zai avàngin doctor-in hmãi phih a la phal si lo; ka lû mehtîra sûk a ngâi bawk si. Dàwrpui Vénga sam siam lãr tak awmnaah chuan ka zuk lût a, “Mipa lû in mêt thiam em?” ka zuk ti a; anni chuan, “Thiam e, lo kal rawh; in hnuai lamah,” tiin min lo chhâng var a. Kei lah chuan, “Ka léng rih phawt dâwn; chawhnu lamah ka lo kal ang,” tiin ka chhuahsan leh ta a; ka ṭhianpa in chu ka pan ta a ni.

Ka ṭhianpa te in ka zuk thleng chu ‘bell’ ka han hmet a, a ri lo emaw ni? Kawngka ka han kik a, min chhâng an awm lo; ka han hawng a, ka ṭhianpa chu choka-a ṭhutthlèng seiah chuan a lo mû a. A bulah ka zuk kal a, a ngâwi reng a. “I muhìl em ni?” ka ti a, min chhâng lo; a kê kan han khawih a, a vawt deuh ngiãk a, ka han sãwi a, a lo harh ta a! Ka thaw huai mai! Ka ṭhianpa chu keimah ang bawka chuap chak lo a ni a; kan doctor ràwn ṭhin pawh a thuhmun a. Khi lamah min chhohsan ta mai emaw ka ti hman titih a ni.

Kan inkàwm zui ta a; hmànlái chanchin te kan sawi a, kan phûl dùn nasa mai. Ka ṭhianpa chu kei âia kum khat vêla naupang záwk tùra ka ngaih a ni a; a pian kum a han sawi chuan kei âiin a lo upa deuh záwk tlat mai a, mak ka ti hle. Chhùn thingpui hmeh atân a nupuiin aṭa kan tui tak a rawn siam a; hlim takin kan in dùn ta a. Dár 1:30-ah chuan lu meh ka duh bawk si avàngin ka hàwnsan ta a; a nupuiin dragon fruit min hawntîr bawk a.

Dàwrpui pheia sam siam lãr tak awmna chu ka pan a; in hnuaiah chuan min hruai a. Mipa pakhatin ka lû a met zawh chuan hmeichhe pakhatin a sû a, a chhêm ro a; lu mêttu bawk khân min dumsak a. Lu sûk leh hun ka nghák ta vang vang a; ka nghah chhûng chuan coffee in tùr min rawn pe ve a. Dárkár chanve áia rei mah ka nghah hnû chuan a hmâa ka lu min sûksaktu bawk khân min sûksak leh a. Kan zo ta! Ka lû an sawisak man pawh sakawlh nambar zât dáwn thàw a ni! Keini ang duang tân chuan kal fona chi a ni lo; ka mit zai avànga hmãi phih âwih loh chhûnga kal ve mai chauh ka ni a. Nei lo chunga zawngchhang mai palh erawh a hlauhawm hlel lo e! Mahse, insûm ang. Mahni tlin táwk ngaihtuah thiam tùr a ni ngâi e.

Héng thil neuh neuh ngaihtuah lét hian zàn lamah chuan ka hun ka hmang zui a. Hmànlái nun hlui chhui kîr hian lung a lo léng duh phian a lo ni! Ka ṭhianpa chu hrisél takin dam reng se ka duh a. Kei—mi azawnga rual pàwl thiam lo tak hian ṭhian ṭha ka ngah lo hle. Kan pian leh sei lenna Bûkpui kan khuaah naupan lái ṭhian ṭha pahnih ka nei a; pakhatin mual min liamsan tawh lehnghâl. Aizáwla ka ṭhian ṭha hian min dampui reng se ka duh. Ṭhian ṭhate hi an va hlu êm!