CHIN BÀWR THUNG LE!

Mi pakhat chuan, “Inrinni tina chhiar tùr thuziak nei tùr hian engtin nge maw i tih bîk le?” tiin min zâwt teh khiah a! Kei chuan, “Hawina lam apiangah hian ziah tùr melhin kan meng reng alâwm,” tiin fiamthu ti tak deuhin ka chhâng a. A ni lah tak a, kalna lam apianga kan thil hmuh hi ziah tùr chànin kan châng deuh reng chu a ni ta mai a; kawng lehlamah chuan a hahthlák ru phian nia!

Inrinni hmasa khân chawhnu lam thlengin hun eng emaw chen ka chhuah avàngin United Kingdom lal Charles III lallukhum khumtîr kha a bul rêt aṭangin ka en hman lo deuh a. Ka en chinah chuan lallukhum a khumna hmun tùr biak in panna kawng an zawh lâi kha eng emaw chen ka thlîr hman hrãm a ni. Charles III lallukhum khum lâi kha Mizo tam tak chuan kan thlîr ve ngeiin ka ring a. Thil mak angreng tak chu ni tin chanchinbu lamah sawi zui a hlawh vak lo kha a ni. Mizo pa langsàr tak pakhat pawhin mak a tih thû min rawn hrilh ve hial! Khawvêla lalber lallukhum khumnaah chuan a ropui ber ang tih hial tùr a nih vei nên, Mizo zîngah chuti takin ngaihsak a hlawh ta lo ni-a lang kha eng vàng nge ni ang?

Mi pakhatin mak a tih thû a rawn sawia ka chhànna chu, “Mizo ṭhangthar zîngah hian post-colonial perspective-a thil thlîr hi an tam tawh angreng a; chûng avàngte pawh chu a ni mahná!” tih hi a ni a. A ni bawk lah tak a, tûnlâia kan thil thlìr dàn hi a danglam angreng tawh khawp mai a. Kan rin loh lâi hian kan lo Indian hle tawh a ni ber mai. India ram hruaitute hi chuan post-colonial perspective hian thil an thlîr nasa khawp a; British awpna hnuaia awm lâia khawpui leh hmun hming tam tak chu Indian ṭawngin an thlák tawh a nih hi (Mumbai, Chennai, Kolkata, etc). Hetiang kawngah hian India ram hruaitute chauh pawh an ni lo, Pathian thu zirnaah pawh Indian theologian-ho chuan post-colonial persepective-in thil an thlîr nasa khawp mai. Chutih lâi chuan ‘sabbatical leave’ an lák chuan sâp ramah bawk an zuk kal duh lehlawi si!

Ka sawi ṭhin, ka sawi leh bawk ang. BD Final Year kan nih kumin sermon pakhat Chapel inkhâwmah kan sawi diat diat a; kan sawi ṭhat leh ṭhat loh azirin mark kan hmû ang. Kan sermon sawi tùr chu tutorial group-ah zirtîrtu hoin kan en láwk hmasa vek a. Ka sermon sawi tùr chu ‘Good Soldiers of Christ’ tih a ni. Ka hla thlan chu ‘Onward Christian Soldiers’ (Râl kâp anga kalin) tih kha a ni a. Kan thlìr lawknaah chuan kan hotu Dr. Immnuel David chuan ka hla thlan chu a pawm thei ta tlat lo. Ani ngaih dàn chuan, “British imperialist rilrûa phuah a ni,” tih a ni mauh mai! Chutiang deuh chuan tûnlâi ṭhangthar zîngah chuan Kristian Hla Bûa sâp hla lehlin dah ṭeuh hi an ngaithei lo ṭan ta. Engtin nge ni zêl ang le?

Mizote hi mahnia ro inrêlna suala kum sawm hnih tãl tap rammu tawh ni mah ila, tûnah hi chuan Indian zawrin kan zawr ta hle emaw tih mai tùr a ni. Heti taka kan Indian ták êm êm dàn lo lan chianna chu Cricket World Cup (1987) leh Kargil indona (1999) kha a ni. Cricket World Cup-a India team kan ṭan êm êm dàn leh Kargil indo lâia India sipai kan ṭan dàn khân kan rilru a lo Indian tawhzia a ti chiang hle. Rev. Zaireman tû emaw chungchâng a sawinaah, “Dawl zawrin ka zawr, ka pû sâi sàwm kâp” ti tùr anga a sawi dinhmunah kan lo ding dèr tawh a lo ni reng mai!

Ka pêng leh ta duai ṭhin a! UK lal Charles III lallukhum khumna inkhâwm kha ka thlìr ta reng a. Hnampui ngê ngê chuan thil tih an duh ulukzia a lang chiang hle. Inkhâwm urhsùnah na ná ná chuan British-ho chu an entawn tlák khawp mai. A inkhâwmate nuam tih tùr lam an zawng lui ve lêm lo a; engkim mai a urhsùn leh puithû thei ang berin an kalpui a. An záipâwlte bawk kha hmuh an nuam; tui luia mawngtam thên suau suau an awm ve lo! Keini zîngah hi chuan záipâwl zâi te pawh hi hmuh nuam tùra an ngaih angin inkhâwmpui urhsùnah pawh an rawn chetla a ni ta ber a. Lan màwi leh tui luih hi kan thupui a ni ta deuh ber emaw tih mai palh a awl!

British Prime Minister, Hindu pachal ngat Rishi Sunak khân Kolossa lehkhathawn aṭanga thlan chhuah Bible châng a rawn chhiar kha a ni a. Bible chu a chhiar tam vakin a rinawm lo; chuti chung chuan Bible châng a rawn chhiar kha a va thiam teh lul êm! A chhiar lâi kha a zuk en reng lo a, a lo dák chhuak zauh zauh a. Bible châng a chhiar kha a dak thlarh mai a; a lam chiang a, hriat a nuam a, a thlûk a dik a, lam sual zauh pakhat mah a nei eih lo.

Khata ṭang khân inzirna tùr pawimawh tak kan nei. Kum za chuang Kristiannain bû a khuar tawhna ramah hian a tûate pawh mai hian Bible chhiar kan thiam táwk lo hi a manganthlák lam chu a ni. Kan sakhaw lehkhabu ber pawh heti taka kan chhiar thiam lo a nih chuan a zawm pawh kan thiam ngût dâwn em ni tih mai palh a awl dâwn alâwm. Kum 1993-a Roréltute leh Ruthi bu zir lâi khân Aizâwl vêng pakhata Sunday School inkhâwma Ṭantu chuan ‘khawper’ tih kha ‘chhangpèr’ tiha ‘pèr’ ang hian ‘khawpèr’ zuk ti a! Awmzia a nei miah lo!

Tûnlâia Mizo rilru luah ber pakhat chu Manipur buaina hi a ni. Manipur-a Zo hnahthlákte a nghawng satliah mai ni loin Mizoram min nghawng tel tlat hian uipui tui lian thlìr mai mai thei kan ni lo tih a tichiang lehzual. Kan pawm emaw, pawm lo emaw, Kristian biak in nasa taka beih a nih avàng hian a phènah BJP rál rél páwl RSS, VHP leh Bajrang Dal an tel lo ang tih a sawi theih miah loh. A nihna takah chuan Indian Constitution Article 356 hmanga President’s Rule puan hialna tham a ni a; chutih ahnehin hman ngâi loh, kum kha leh chen dah ṭàwl mai mai Article355-na hmangin dàn leh thupêk kenkawhna chu Governor kutah an dah daih thung a. Hei hi Central-a BJP sawrkar fin kherek thil tih a ni ngei ang! N. Biren Singh (BJP) sawrkar chu fa chuam ah ngâiin a duat hle tihna a ni.

Myanmar buai leh Manipur buaiin a nghawng chu Mizorama ráltlân lo lût hi a ni. Myanmar buaiah khân a tîr aṭangin ráltlân chhinchhiahna kan nei ṭha tâwk lo a; an duh duhna hmuna kal ta mai mai pawh an tam àwm e. Tûn ṭum Manipur buainaah hi chuan ráltlânte hi kan chhinchhiah fel deuh tawh tùrah ngâi ila. Duhna hmun hmun pan ringawt chu a fel ber lo maithei; mahni unaute pan tùr an nih pawhin chhinchhiah fel thlap tluk a awm lo ang. Mizorama awm hlen duh ta hial an awm pawhin a hmâa lo chhinchhiah tawhna aṭang khân thil fel taka tih zui dàn a awm thei ang. Hemi kawngah hian sawrkar leh ráltlân lo buaipuitu NGO hrang hrang fîmkhur thiam a ngâi hle tihna a ni. Ráltlân hi khawi aṭang pawha lo kal ni se, sâp ṭawng takin han sawi i la, an awmna chin ‘where about’ hi chhui zui theihin kan nei reng tùr a ni.

Manipur buaina aṭanga boruak lian tak pakhat chu Mizo inpumkhatna pawimawhzia hi a ni. Zo hnahthlâk hnam hrang hrang inpumkhat duhna a lian hle a; thil ṭha tak pawh a ni ang. Mi ṭhenkhat chuan Zo hnahthlák ṭhenkhat hi chu an inti-Mizo duh vak lo tih an sawi tel zauh ṭhin a; a dik thui khawp mai. Hmeichhe boxing thiam Mary Kom, Mizorama a lo kal khân lo chei Mizo viau kan tum a; amah ber lah khân, “Kom chu Kom,” a ti tlat si! Râlmuan lâi chuan mahni induh tâwk takin kan tei nãwlh nãwlh a ni maithei; rálkhèl dâr a lo rîk meuh erawh hi chuan in-unau dial dial kan duh thung. Mizote hian inpumkhatna ṭha neih kan duh tak tak chuan eng lâi pawhin kan in-unauna hi tilang thiam ila a ṭha ber ang. Joicy Lamnunnem Touthang hla sak ngaihthlák nuam tak, “Inṭhen thei kan ni lo,” tih kha a taka chantîr hun tak a ni ta!

Hmangaihna thlifîm lo lêng vêl la,

Kan unau sam ang kan inṭhen

kumkhua dâwn em ni?

Ka kohna kumkhua rei tawhin

Bân pharin ka rawn pan che,

Min chhâng leh tawh dâwn

lo em ni?

Inṭhen thei kan ni lo âw ka unau,

Eng vànga kan thawnthu tui ang

a rual thei lo hi;

I tel lo chuan ka nung thei lo,

Nang pawh i tlei thei bîk

dâwn em ni le?

Hmangaihna kutin min

lo kuangkuah la,

Siktui angin kan luang

za leh ang.

Kan lènna ram hi muanna a awm lo,

Kan khawvêl ramah hmun nghet tûr kan la nei rih lo;

Bâwih leh sal anga tâng mêkin

zalênna kan hmu lo,

Dorâl ang mai mâw kan nih le?

Hmânlâi phêngphehlep

nupa iangin,

Eng mah lova boral mai tûrin maw

i dâwn ṭhin?

Lairil a dam thei lul lo maw?

Hmatiang kan nun kawng tûr hi,

Thlîrin lo dâwn kîr leh hrãm rawh.

Hetianga ṭhenawm rama mite pawh kuangkuah thiam tùra kan inzirtîr lâi hian Mizoram chhûnga awm tawh sâ, hnam dang anga kan ngaih deuh roh, anmahni pawh inti-Mizo duh lêm lo hêng - Chakma leh Tuikuk te pawh hi kan kuangkuah thiam deuh chu a ngâi tak zet a ni. Mizote hi sâp ṭawnga ‘racist’ an tih zînga firfiak ber páwl ang hi kan ni ber a; hnam dang kan ngaithei lo hle. Chutih lâi chuan kan rama awm nghet tawh sâ hi chu thlei bîk nei loa unau ṭha tak anga kan en vek làw làw a hun tawh viau a ni.

Hmàn kuma YMA General Conference-ah Chakma Autono­mous District Council ṭhiah rawtna ngaihtuah a nih dâwn khân Pu Hiphei khân ngaihtuah lo hrâm tùrin a ngèn lawm lawmin ka hria a. A ngenna khân awmzia a nei ta lo! CADC hi ṭhiah duh mah ila, Mizoram hi khawvêl inlumletin independent rama min din thar thut a nih loh chuan India ram zauah hian kan ṭhiah theih a rinawm loh! Chû vàng chuan chhim lama ‘minority’ anga kan sawi ṭhinte pawh hi ‘lêm ang dera’ hmangaih lem lem tawh loin hmangaihna thinlung dik tak pûin kan lamṭangah kan siam zâwk tùr a ni dâwn lo’m ni? Chû chu an tân leh kan tân pawh a ṭha záwk êm êm lo ang em ni?

NGO hrang hrang leh zirlái páwlte pawh hian thu khauh pui pui hi han chhâk chhuak ṭhin mah se, a bawh zuina lamah an daih rei si loh chuan awmzia a nei thei ngâi lo ang! Vái sumdàwnpui chungchângah pawh hian tihtàwp kan duh tak tak a nih chuan sumdàwnpuitu Mizote hi counselling neihpuiin kan hneh hmasak a ngâi ang. Kan tihhlawhtlin theih loh tùrah hi chuan khauh takin ṭawng lo i la, kan ti fuh záwkin a rinawm. Kuhva phurh danna tùr Sihhmuia ‘Gate’ siam te kha a thãwm a len teh lul nèn, a sawngsawhlawtna hmuh tùr eng nge awm?