ISUA PIAN LÂI CHANCHIN (Luka ziah dàn)

December 10, 2022-ah khân Isua pian lâi chanchin, Matthaia ziah dàn kan chhui nual tawh a; tûn ṭumah hian Luka ziah dàn kan en ve thung dâwn a ni. Luka hian, “A bul ata engkim dik taka chhuiin indawt zêlin ka ziak,” tiin a insawi a (Lk 1.3). Luka hming hi Thuthlung Tharah vawi 3 chiah a lang. Paulan a ‘hna thawhpui pali’ a fak zîngah a telh (Philem 14). Paula chuan, “Luka, daktawr duh tak,” a ti kher bawk (Kol 4.14); hei hi doctor a ni tih kan hriatna hnâr a ni. Timothea chu a hnêna lo kal tùra Paulan a chah lâi khân, “Luka chauh ka hnênah a awm,” tiin a sawi a (2 Tim 4.11). Mi thiam pakhat chuan Rome khuaa Paula a tàn lâi khân Luka chu a bâwih ni tùrin a inpe a; tàn ina awmpuitu ah a ṭang a ti.

Luka hi a thuziakah doctor a nih tih a lanna chu Petera pizawn natna kha ani chuan ‘khawsik nasa tak’ a ti kher (Lk 4.36). Mi hausa tân vànrama luh harsat tùr thûah khân Matthaia leh Markan ‘hriau’ pângngâi (Gr. raphidos) an hman mai lâiin Luka erawh chuan doctor-te hman ṭhin ‘hriau’ (Gr. belonês) a hmang bîk bawk (Mt 19.24; Mk 10.25; Lk 18.25).

Mi thiam pakhat chuan Thuthlung Thar huna doctor-te kha bâwih an nih deuh ber avàngin Luka pawh kha bâwih a nih a ring. Chanchin Ṭha hrila Paula zin lâi khân a zuitute zîngah a tel a; Tirhkohte Thiltih-a ‘Kan’ (We Section) titu kha Luka a nih an ring. Doctor a nih avàngin thil a chîk hle a, ‘a bul ata engkim dik takin a chhui ṭhin’ a ni (Lk 1.3).

English Bible pakhat Revised Standard Version (RSV)-ah chuan Thuthlung Thar hi phêk 552 a ni a; chutah chuan Chanchin Ṭha Luka ziah hi phêk 78 a ni a, Tirhkohte Thiltih hi phêk 71 a ni a; a pahnihin phêk 149 a ni. Paula lehkhathawn zawng zawng hi phêk 121 chauh a ni a. Chuvàngin Luka hian Thuthlung Thar lehkhabu pahnih chauh ziak mah se, a thawh hláwk ber a; Thuthlung Thar lehkhabûa 27% hi Luka ziah a ni a; Paula ziah zawng zawng chu 24% a ni!

Luka hi Thuthlung Thar bu ziaktute zînga Jentail mi awm chhun a ni bawk a; Isua chanchin a ziah pawh hian a huap zo ber a, Jentail-te huap zãnin a ziak. Matthaian Isua thlahtute chu Abrahama aṭangin a chhui ṭan duh chauh a; Luka erawh chuan Adama thlengin a chhui lût a, a tàwpah, “Chû mi chu Pathian fa a ni,” a ti (Lk 3.38). Chanchin Ṭha Luka ziah hi ‘Huapzo Chanchin Ṭha Bû’ tih ngam a ni a; mi thiam pakhat chuan, “Chanchin Ṭha bu dang hi bo ta vek pawh ni se, Luka ziah hi a la awm phawt chuan a táwk êm êm ang,” tiin a sawi hial a ni!

Luka chuan Isua pian chanhin a ziah hmâin Baptistu Johana pian tùr thû a ziak hmasa tê tê a (Lk 1.5–25). Mari hnêna vàntirhkoh inlâr kha Gabriela a ni tih a sawi chiang a (Lk 1.26). Mari nèna an inbiak dàn sawi tam lo ila. Marin a laichìn Elizabethi rài thû a hriat hnûa Nazareth aṭanga Judai rama a mal zin mai kha a makin a huaisenthlák hle (Lk 1.39–45). Samari ram kal tlang a nih phei chuan a muanawm zãn lo lehzual ang!

Luka, mi thil chîk chuan Isua pian thû a ziahah hian khawvêl chanchina mî awm ngeite chu a thu nemngheh nân a târ lang a. A sawi pakhat chu ‘Kaisara Awgusta lal lâi’ a ni (Lk 2.1a). Awgusta hming tak chu Gaius Octavius-a a ni a; BC 27 aṭangin AD 14 thleng a lal. Pahnihnaah chuan Kurini-a (Quirinius) chu Suria ram awptu a nih lâia hming ziah hmasa ber a ti (Lk 2.2). Hei hi chu sawi fel ngâi deuh a awm a; Kurini-a Suria ram awptu nih ṭan kum kha AD 6-ah a ni chauh si. Heta ‘hming ziah hmasa ber’ tihna Grik thumal a hman ‘proto’ hi mi thiam ṭhenkhat chuan ‘hmâa mi’ tihna ‘proteros’ anga hman niin an ring a. Chutiang chu a nih chuan, “Chu chu Suria rama Kurini-a ram awptu a nih hmâa hming ziah kha a ni,” tih tùr a ni ang. Lagrange-a chuan, “The census was earlier than the one under Quirinius,” tih tùrah a ngâi a; AJB Higgins-a chuan, “This census was before the governorship of Quirinius,” tih tùrah a ngâi (cf. Raymond E. Brown, The Birth of the Messiah, 1993:395). Juda-te zînga hming ziah an neih chhan chu chhiah lák zât tùr hriat nân a ni.

“Khual bûka an len ve ták loh avàngin ran chaw pêkna thlengah a muttîr a,” (Lk 2.7) a tih avàng hian Bible-a lang miah lo ‘khual bûk vêngtu’ hi ûm zui chiam táwk an awm a; ‘khual bûk vêngtu suihlung mãwl’ te kan ti vêl thùl! Kan suangtuah thui lutuk mah mah a ni ang! ‘Khual bûk’ tih hi ‘mikhual pindan’ tih theih a ni a; zanriah hnuhnung buatsaih tùra Isuan a zirtîrte pahnih a tirh khân ‘mikhual pindan’ a nih thû a sawi a (Lk 22.11); khata ‘mikhual pindan’ tih leh Isua nu leh pá len lohna ‘khual bûk’ tih hi Grik thumal thuhmun (kataluma) hman a ni.

Eng vànga khual bûka leng lo nge an nih? Ngaih dàn tlângpuiah chuan ‘mikhual tam vàng’ tih a ni ang! Ngaih dàn dang chu Mari kha râi puar ṭeuh, nau hrin hun, ṭuah tawh tak mai kha a ni a; khual bûka thleng tùr ni ta se, an thlen lâia nau a hrin mai chuan bawlhhlawhna thlentu a ni thei dâwn tlat a (Lev 12); mi dang tân a tenawm dâwn a, thlentîr chî a ni lo ang. ‘Khual bûk’ a ni emaw, ‘mikhual pindan’ a ni emaw, an leng miau lo a; chu vàng chuan nausên Isua chu ran chaw pékna thlenga muttîr a ngâi! Khawchhak mi fingte lo thlen kha chuan in chhûngah an lo awm hman tawh (Mt 2.11); mi fingte kha an rawn thang chhûng a rei deuh a nih hmèl hle.

Eng ran chaw pêkna thlèngah nge an muttîr?Mizo ngaih dànah chuan ‘bâwng chaw pêkna’ ni àwm tak a ni! Kan hlaah pawh, “Bâwng in rûnpui a bèl” tih a awm! Khual zinte hman ṭhin sabengtung chaw pêkna a nih a rinawm ber a; bâwng pawhin an hman ṭâwm thei tho ang chu! Nazareth-a biak in pakhat chu St Gabriel Church & Mary’s Well a ni a; chû biak in awmna chu Mari tui chàwina hmun niin an sawi a. Tûnah pawh tui chu in mai theih a ni a, a vawt tui hle! An sawi dàn chuan vàntirhoh kha Mari tui chàwi lâiin a rawn inlâr an ti!

Mari tuikhur chu biak in an sak hnan ta a; St Gabriel Church & Mary’s Well an ti a. Biak in ceiling-ah chuan ran chaw pékna thlènga nausên Isua mu lâi lem an ziak a; sîr khatah sabengtungno, chaw ei tuma rawn dák lût lâi lem a awm a, sîr lehlamah chuan bâwngno, chaw ei tuma rawn dák lût lâi lem a awm thung. Sabengtungno leh bâwngno chuan chaw ei tum loin an nui ringawt mai a; an nuih chhan ni-a lang chu an chaw thlènga nausên Isua lo mu ta mai chu huat ahnehin mak an tih vàng a ni! Thawnthûah chuan nausên Isua mutna ran chaw pékna thlèng kha Rome khuaa Santa Maria Maggiore Biak Inah an la kawl ṭha an ti alãwm!

Matthaia ziah ve loh, Luka sawi chu Bethlehem dâia beràm vêngtute chanchin a ni. Isua pian zàn khân Bethlehem dâi phùla beràm riahchilhtute hnênah Lalpa vàntirhkoh a lo ding a; vàntirhkoh hming hi sawi ni lo mah se, Gabriela bawk kha a nih a rinawm. ‘Vàntirhkoh’ (Heb. mal’âk) tih hi ‘tirhkoh’ tihna a ni mai a; vàn aṭanga lo kal a nih chuan ‘vàntirhkoh’ tih a ni a; mihring ni se ‘tirhkoh’ tih mai tùr a ni ang!

Vàntirhkoh chuan beràmpûte hnênah, “Vawiinah hian in tân Davida khuaah Chhandamtu a piang ta, Lal Krista chu,” tiin a rawn puang a (Lk 2.11). Chû chanchin làwmawm an hriat chuan beràmpûte chu Bethlehem-a nau lo piang chibai bûk tùr chuan an kal ta sawk sawk a; vàntirhkoh sawi ang ngei chuan nausên, puana tuam, ran chaw pêkna thleng mû chu va hmûin chibai an bûk ta a ni (Lk 2.15–17).

Mi ṭhenkhat chuan beràmpûte beràm vèn kha Jerusalem temple-a inthâwina tùr niin an ring. Nausên Isua chibai an bûk hnûah an chanchin kan hre zui tawh lo; beràmpûte chu mi hnuaihnung leh mãwl zâwk an ni a, an chanchin sawi zui tùr a awm vak lo a nih pawhin a mawh lo e! “Beràm vêngtu ṭha ka ni,” ti-a la inchhâl tùr Isua pian zànah chuan khawvêla mi hnuaihnung ber tân pawha lo kal a nihzia entîr nân a pian thû kha vàntirhkohin beràmpûte hnênah a rawn puang a; anni chuan mi hnuaihnungte âiawhin chibai an va bûk a ni.

Beràmpûte beràm vènna hmun kha khawiah nge? Bethlehem aṭanga mêl hnih vêl, Tuipui Thi lam kawngah chuan beràmpute beràm vènna hmun an tih ‘Shepherds’ Fields’ pahnih a awm! Pakhat chu Catholic puithiamte enkawl a ni a; pakhat chu Greek Orthodox puithiamte enkawl a ni. A dik záwk kan hre thei lo! Ram Thianghlimah chuan, “Hmun thianghlim a insawn ṭhin,” an ti a. ‘Hmun thianghlim’ chu hmun hnih hmun thum a awm thei tlat; hmun thianghlim neitu kohhran nih duhin a dik tak bák siam chawp belh a awm ṭhin! Mizorama ‘Fiara Tui’ leh ‘Zolûti lák lêtna hmun’ mai mai pawh kan lo inchuh buai ve ringawt ang deuh hi a ni ang!

Krismas hi December 25-ah kan làwm a; Isua pian hun dik tak a ni ang em? A rinawm chiah lo! A chhan chu December thla hi Israel ramah chuan fùrpui hun leh thlasik khaw vawh zual lâi tak a ni a; Bethlehem pawh tûn thlengin thlasikah chuan vûrin a la khuh ṭhin! Isua pian hun tak hi kan hre thei lo a, December 25 chu a ni kher lo ang! December 25-a Krismas hman hi Rom lal, Kristian hmasa ber Constantine-an milem betute ni pawimawh luahlan nâna a lo tih kha a ni a; kum AD 336-ah khân hman ṭan chauh a ni. Beràmputen phùla beràm an riahchilh hun chu March–November a ni ber. Mi thiam tam tak chuan Isua pian hun kha Judai rama khaw ro ṭhat lâi ber September niin an ring a; Sheffield University (UK)-a Prof. David Hughes chuan BC 7, September 15 niin a ring!

Bethlehem dâia beràm vêngtute hnêna vàntirhkohin thû a rawn sawi lâi khân a bulah ‘vàna miho mipui’ an lo awm ta chiam a (Lk 2.13). Heta ‘vàna miho mipui’ tih hi Grik ṭawngah chuan ‘vàna sipai rual’ tih a ni. Vàn sipai rual chuan indo thû rawn puang loin Christmas Carol hla hmasa ber an rawn sa thung a; Pathian leh mihring inrem tawh lo, inrem lehna thû an rawn puang a ni. Kei phei chuan ‘Bethlehem sa ui tan hla’ tiin ka vuah nghe nghe! Pathian leh mihring inrem lehna tùra sa ui tan tùr nausên Isua chu ran chaw pêkna thlèngah muttîr a ni a; sa ui tan tak tak hun erawh chu ‘Kalvari tlângah’ khân a ni. Chutah chuan Isua kha khen beh a ni a; sipaiin a náka a vih khân sual tlen fàina thisen leh tui a lo luang chhuak a. Bethlehem-a sa ui tan hla an sak kha a takin Kalvari-ah a lo thleng ta a nih kha! Halelû-Yah!

Lukan Isua hming sak chu a pian aṭanga ‘ni riat ni’ a nih thû min hrilh a (Lk 2.21). Juda-ten mipa fa chu ni riat nîah serh an tansak a; hming an sa nghâl ṭhin. Chutiang tak chuan Isua pawh, ni riat nîah a serh tansak a ni a; mihring famkim a nih avàngin a pian tirh aṭangin mihring dàn a rawn zàwm ve thlap a ni. Ni riat nîah chuan a hming atâna phuah lâwk sâ ‘Isua’ tih chu an sa nghet ta a ni.

Isua hming awmzia chu ‘chhandamna’ tihna a ni a; a hming anpui chu Thuthlung Hluiah, Kanaan rama Israel-te hruai lûttu Josua kan hmu a. Josua hming hmasa chu Hosea a ni a (Num 13.8), Mosian ‘Josua’ tiin a thláksak a (Num 13.16); a awmzia chu ‘chhandamna’ tihna tho a ni. Josuan Israel-te a hruai luhna ram tiam Kanaan kha chu chawlh hlenna ram a tling lo! Chawlh hlenna tling ram tiam thar, vàn Kanaan-a min hruai lûttu chu Josua hnuhnung zâwk ‘Isua Krista’ a ni!

Hebrai ṭawng hi ‘Semitic’ ṭawng an tih zînga mi a ni a, a laichîn zînga mi chu Arabic ṭawng a ni. Hebrai ṭawnga chhandamna tihna yasha‘ tlukpui Arabic thumal wasî‘a awmzia chu ‘hmun zâu, hmun thâwl’ tihna a ni a (Ernst Jenni & Claus Westermann, Theological Lexicon of the Old Testament. Volume 2, 1997:584). Hei hi ‘chhandamna’ sawi fiahna ṭha tak a ni ang. Mihring hmasa pahnih kha suala an tlûk hnû khân an nun a lo chêp zo ta; Eden huan zâu tak, an duh duha an khawsak theih ṭhinnaah pawh khân an leng ta lo! Tlài ni nèma Pathian a lo lên lâi khân an nun chêp ták avànga lo bihrûksan an nih kha (Gen 3.8)! Isuan chhandamna min lo siamsak ta a; sual dan beh, hmun chêp taka dan kawlâwka awm kha, hmun thâwl nuam takah min dah chhuak ta a. Zalèn kan lo ni leh thei ta!

Isua serh tanna hmun kha Bethlehem-a an thlen in kha a ni ang. Inthian thianghlim tùra Jerusalem temple-a an kal nèn khân ngaih fin tùr a ni lo a; serh tan nèn inzawmna a nei lo. Juda hmeichhiain mipa a hrin chuan ni 40 a bawlhhlawh a, hmeichhia a nih chuan ni 80 a bawlhhlawh thung. Mipa a hrin chuan ni 40 chhûng chu temple-ah a kal thiang lo (Lev 11). Josefa te chhûngkua pawh temple-a an kal theih hun a lo thlen chuan ṭhûro tuak khat emaw kengin Jerusalem-ah inthian thianghlim tùrin an han kal ta a ni (Lk 2.22–24).

Jerusalem temple-ah chuan nausên Isua chibai lo bûktu pahnih an awm. Pakhat chu ‘Sumeona’ a ni; a chanchin a tãwi hle ná a, a ngaihnawm hle. ‘Mi dik tak’ a ni a, ‘Pathian ngaihsak tak’ a ni bawk (Lk 2.25b). ‘Israel-te thlamuantu tùr a nghâk reng’ tih a ni leh bawk (Lk 2.25c). Tûnlâia kan ram mamawh ber pakhat chu ram hruaitu ‘mi dik tak’ leh ‘Pathian ngaihsak tak’ an ni! Chutiang tak erawh chu kan la nei thei rih si lo!

Mi dang pakhat chu zàwlnei Ann-i a ni. Thuthlung Hluia Samuela nû Hani nèn khân hming thuhmun, ziah dàn hrang mai a ni! ‘Hani’ tih chu Hebrai ṭawnga ziah dàn a ni a, Ann-i th erawh chu Grik ṭawnga ziah dàn a ni thung. Hebrai thumal, Hanna (khana tia lam tùr) aṭanga lo kal a ni a; a awmzia chu ‘khawngaihna’ tihna a ni. Ann-i chanchin hi tãwi hlê mah se, a ngaihnawm hle. Israel hnam sàwm bo zînga mi ‘Aser’ hnam a ni tlat! Aser chu hnam ropuia chhiar a ni ngâi lo; Mosian Israel fate mal a sàwm pawh khân a tãwp berah a awm (Dt 33.24). Hmàr lam hnam sàwm bo Israel-te âiawhin hnam hnuaihnung ber zînga mi Ann-i khân nausên Isua kha a lo làwmah ngaih theih a ni ang. ‘Aser’ awmzia chu ‘nihlawh’ tihna a ni a; chutiang ni si, Ann-i chu kum 84 a hmeithâi tawh a, a pasal neih chhûng kum 7 a ni a, kum 100 chuang a ni tawh ang. Thuthlung Hluiah chuan hmeithâite chu mi rethei zînga chhiar tel an ni a, a bîka enkawlna an dawng ṭhin (Ex 22.22,24; Dt 10.18; Sam 68.5; 146.9; Thuf 15.25). Mahse, tûnah zawng hmeithâi rethei Ann-i chu mi nihlawh a ni ta thung!

Ann-i chanchina ngaihnawm tak pakhat chu ‘Pathian biak in a kalsan lo’ tih hi a ni a; chhùn leh zàn chaw ngheiin a ṭawngṭai a, Pathian a be ṭhin (Lk 2.37). Hmeichhia a nih avàngin Jerusalem temple hung chhûng lâi lum a chang pha ve lo; a pâwnta ber dawttu, hmeichhiate awm theihna (Women’s Court)-ah a tâp chawt tihna a ni. Chuti chung chuan Pathian a rinna a sài ngâi lo a; nghet takin a vuan tlat záwk a ni.

Sumeona leh Ann-i hi upa lam, chak lo tak an ni tawh a; chuti chung chuan rinna kawngah an tha a ṭhum ve lo! Upatna hian chak lâi tha a ṭhiat a; ngaihtuahna leh pâu khauhna thlengin a rawk thei. Sumeona leh Ann-i erawh chu a rawk ve lo! Upat vànga beidawng, mi khawhar an tam hle maithei! Pathiana innghat tlatte erawh chu eng ang pawhin upa mah se, an châu ngâi lo a, an beidawng ve hek lo a; Lalpa hnêna an kal hun tùr chu hlim leh lungâwi takin an thlîr láwk záwk ṭhin. Keini pawh upatna hian kan rinna leh beiseina hi min ṭhiahsak tùr a ni lo ang. Sumeona leh Ann-i hi i entawn tlat ang u.

LALPA ngháktute chuan an chakna

chu an siam ṭha leh ang a,

Mupuite angin thlàin

an thlâwk chho ang a,

Hah loin an tlân ang a,

Chau loin kêin an kal ang (Isaia 40.31)