Revd Chuauthuama

Guest writer

Revd Chuauthuama

ISUA PIAN LAI CHANCHIN (Matthaia ziah dàn)

Thuthlung Tharah hian Isua pian lái chanchin pahnih, chipchiar angreng tak kan hmu a. Pakhat chu Matthaia ziah a ni a, a dang chu Luka ziah a ni. Matthaia chu Israel (Juda) mi a ni a; Babulon sal tang chhuah hnûah kha chuan Israel pum pui sawina a ni tawh a, Juda hnam bîk sawina a nih hran tawh lo. Matthaia leh Lukan Isua pian lâi chanchin an ziah dàn kal hmang hi inang lâi awm mah se, an thu ziah erawh chu a hrang angreng hle. ‘Pakhat hi a dik a, pakhat erawh hi chu a dik lo’ tih ngawt theih lah a ni si lo; hnâwl bîk nei loin an thu ziah hi a inpuitawn tih mai tùr a ni ang.

Marka chuan Matthaia chu Levia, Alphaia fapa a ni tih a sawi a (Mk 2.14). Luka pawhin chhiah khawntu Levia a ni a ti bawk (Lk 5.27–28). ‘Chhiah khawntu’ tih hi hna sâng tak a ni hran lo ang, lehkha thiam sâng tak pawh a ni kher lo ang a; a chhiah khawn sâ ziak fel thei tùr táwk erawh chu a ni ang. Galili dîl kam vêla chhiah khawntu a nih hmèl hle; chhiah khawnna dawhkàna a awm lâi koh a nih kha (Mt 9.9; Mk 4.14; Lk 5.27). Zakaia kha chu ‘chhiah khawn hotu’ tih a ni a; Matthaia ang hi a bialah eng emaw zât an awm thei ang.

Matthaia chu Isuan a koh khân eng mah sawi nãwi loin, engkim kalsanin a zui tawp mai kha a entawn tlák hle! Isua a zui hnûah kum thum chhûng khàn a ṭawngkam pakhat mah hriat tùr a awm miah lo nia! Pa ngâwichàwi, a nazawnga ṭawng duh vak lo a ni maithei a; thu ziah lamah erawh chuan a ti ṭha phian lawi a. Isua a zui chhûnga a thil hmuh leh hriatte kha a lo chhinchhiah kar a; amahin a hmuh leh hriat bák pawh a fawm khâwm a; chûng zawng zawng chu Isua thih hnû kum 50 vêlah chuan a ziak ta a ni. Isua pian lâi chanchin a ziah hi ama hmuh ni lo, khawi aṭang emaw-a a dawn a ni ang; zir mite chuan hei hi ‘Matthean Special’ zîngah an khung.

Matthaia hming hi Hebrai thumal pahnih ‘Matthan+ Yah’ kaih kawp aṭanga phuah a ni a; ‘matthan’ tih hi Hebrai thumal ‘nathan’ aṭanga lo kal, a awmzia chu ‘pe’ tihna a ni a; ‘Yah’ chu Pathian hming Yahweh kaih tàwi a ni. Mizo Bible Thuthlung Hluiah YHWH chu LALPA tih deuh vek a ni a; chu vàng chuan Matthaia hming awmzia chu ‘LALPA thilpêk’ tihna a ni. A hming awmzia aṭang rêng hian Pathianin a Fapa neih chhun min pêk pian lâi chanchin min pe hi a inhmeh hle a ni!

Matthaia hi Juda mi a ni bawk a; Isua chanchin a ziah ṭan phat aṭang hian a ‘Israel’ hle a. Isua thlahtute chu Pathian hnam thlan an nihna ṭobul Abrahama-ah a chhui ṭan chat a, a hma lam, a pa Tera aṭanga Adama kha chu chhui enah a en lo! Thu sàwm pêka “Pathian hming a narànin lam suh,” (Ex 20.7) tih kha a zàwm ṭha hle a ni a, mi dangin ‘Pathian ram’ an tih kha ‘vànram’ tiin a hmang bîk kher a ni!

Isua thlahtute a chhui dàn hi hriat fiah vek theih a ni lo; chhuan 14 zêlin hmun 3-ah a ṭhen a! ‘Sàwm pali’ hi eng awmzia nge a neihtîr tih hriat a ni lo. Chhuan 14x3-a hming lang zawng zawng 42-ah hian Isua thlahtu kha an kim vek tihna pawh a ni lo a; hmaih luih emaw zah a nei ang. A tum chiang tak erawh chu Isua kha Pathian hnam thlan, Abrahama thlah, Israel-te ngaih sàn ber Davida thlah ngei a ni tih hi a ni.

Isua nu leh pa hming, Mari leh Josefa an ni tih a sawi a (Mt 2.18). Mari tih chu Hebrai thumal ‘mara’ tih aṭanga lo kal a nih chuan awmze pahnih a nei a, chûng chu ‘kha’ (bitter) leh ‘thâu’ (fat) tihna a ni. A hming anpui kan hmuh hmasak ber chu Mosia û Miriami kha a ni a; Aigupta ṭawng ‘mer’ aṭanga lo kal a nih erawh chuan ‘hmangaih’ tihna a ni thung ang.

Josefa hming chu Hebrai thumal ‘yosef’ aṭanga lák, a awmzia chu ‘puntîr, belhchhah’ tihna a ni a, a kimchang zâwkin, “Pathianin puntîr ṭeuh rawh se,” tihnaah ngâi ila. Aigupta ramah khân Josefa hmasa záwk a lo awm tawh a, ani kha mi dik tak a ni. A pû Potiphara nupui@Zuleika-in mutpuia a thlèm lâia a ṭawngkam mâwi tak kha, “Engtin nge he sual lian tak hi tiin Pathian chunga thil ka tih theih ang?” a ti a nih kha (Gen 39.9) Josefa hnuhnung záwka pawh hi mi dik tak a ni tih Matthaia hian a ziak kher a ni (Mt 1.19).

Josefa nupui hual Mari a lo râi ta mai chu a tân chuan manganthlák tak a ni ang; Juda-te inhual chhûng chu thla 6 vel a ni ber. An inhual tawh chuan la mu dùn lo mah se, nupa anga ngaih an ni tawh a. Inhual tawh hnû pawh inmãk leh theih a ni a; chutianga inhual tawh inma leh an nih chuan mipa chu ‘pathlãwi thianghlim’ a ni a; hmeichhia pawh ‘nuthlâwi thianghlim’ (virgin) ngat a la ni zui! Josefa chu mi dik tak a nih avàngin Mari chu tihhmingchhiat duh loin a rûka bànsan a tum ta záwk a ni (Mt 1.19).

Chutih lái tak chuan vàntirhkoh a lo lang ta! Bible-ah hian vàntirhkoh pahnih hming kan hmu: Gabriela leh Mikaela an ni. Gabriela hi vawi 4 a lo lang a (Dan 8.16; 9.21; Lk 1.19,26); Mikaela hi vawi 5 a lo lang (Dan 10.13,21;12.1; Juda 9; Thup 12.7). Mikaela chu ‘vantirhkoh chungnung ber’ tih a ni (Juda 9). ‘Gabriel’ tih chu Hebrai thumal pahnih, mihring tihna ‘geber’ leh Pathian tihna ‘el’ aṭanga lo kal a ni a, ‘Pathian mi’ tihna a ni. Vàntirhkoh chuan Josefa chu Mari neih pawiti lo tùrin a rawn hrilh a ni!

Mari laka nau lo piang tùr chu ‘Emmanuela’ tih a ni ang! ‘Immanuel’ tiin ‘mm’ pahnih ziah záwk tùr a ni; English Bible-ah ‘Emmanuel’ tiin ziak mah se, a bula ‘E’ hi ‘I’ ti-a lam rîk a ni! Hebrai ṭawngah chuan thumal pahnih ‘immânû’ leh ‘el’ kaih kawp a ni a (cf. Is 7.14; 8.8). ‘Kan hnênah Pathian’ tihna a ni a; kimchang zâwkin, “Kan hnênah Pathian a awm,” tiin dah theih a ni.

Lal Heroda a lo lang hlawl mai! Khawvêl lal zîngah ‘The Great’ tih hlawh pha an tlêm hle a; ‘Asoka the Great, Alexander the Great, Peter the Great, Akbar the Great’ te an ni. Heroda pui roh hian a hlawh ve pha tlat, “Herod the Great’ tih a ni! Antipater-a fapa Heroda hi Edom mi, a nu chu Juda, kum BC 73 vêla piang, kum BC 37-a lal ṭan, BC 4-a thi a ni. In satu ropui tak a ni a; a in sak zînga hmingthang ber pakhat chu Jerusalem Temple chei ṭhat leh Masada kulh din kha a ni.

A ṭhatna lam ngaihtuah chuan kum BC 25 vêla ṭàmpui mitthi tlák lâi khân mi retheite ei tùr lei nân a rangkachak thlèng a hralh phal! A sualna lamah thung chuan amah do thei tùr ni-a a ngaih apiang chu a fate leh a nupuite ngei pawh a zuah lo! Rom lal Kaisaran, “Heroda fapa nih âi chuan a vawkpa nih pawh a duhawm zâwk,” a tih phah hial!

Bible-a Heroda hmingthanna ber chu Bethlehem leh a chheh vêla nausên, kum 2 hnuai lam a ràwt thû hi a ni. Isua pian lâi khân Bethlehem chu khaw lian a ni lo; mihring chêng pawh a tam berah 2000 an tling lo ang. Nausên kum 2 chin pawh râwt ta se, 20 an tling lo maithei! Nausên a tihhlum chu tam lo mah se, Heroda nunràwnzia erawh chu sawi nêp theih chî a ni chuang lo!

‘Khawchhak mi fingte’ an lo lang ve hlawl bawk a; Grik ṭawngin ‘magoi’ (Gr. magoi) tih an nih avàngin Persia mi an nih a rinawm ber. Persia rama ‘magoi’ te chu arsi chanchin zir mi an ni. ‘Khawchhak lama arsi an hmuh thu’ an sawi hian Persian mi an nih a tirinawm lehzual a. Pakhat âia tam an ni a; nausèn chibai bûkna thilpêk 3 an pék avàngin mi 3 ni tùra ngaih an ni! Hla pakhatah, “Khawchhak lal pathum kan ni,” tih ni mah se, an chanchinah ‘lal’ an ni tih a lang lo!

Arsi an hmuh thû an sawi avànga rawn zàn kal ta chiam tùra suangtuah hi chu thu belh chian dãwl lo a ni ang. Hman kumah khân thuhriltu pakhat chuan zàn kal tùrah ngâiin, “arsi chauh ena zàna an kal avàngin an inchhuih nasa hle ang,” tiin Ramhlun North Kohhran Biak Inah a sawi tawh a! Bible erawh chuan zànah arsi en chungin an kal tih a sawi lo.

Khawchhak mi fingte kha Jerusalem an lo thlen khân Heroda ina lût anga sawi an awm ṭhin pawh hi zêldin thu bàwl a ni. Jerusalem-a mite hnêna lal thar pian chanchin an zawh thuthang kha Heroda beng a lo thleng a; Heroda khân a ko ta chauh niin a lang zâwk! “Khawchhak lamah a arsi kan hmu a,” an ti (Mt 2.2). He arsi hian hming a ngah hle. ‘Khawchhak arsi’ (Star of the East), ‘Bethlehem arsi’ (Star of Bethlehem), leh ‘Lal arsi’ (Star of the King) an ti! Mi ṭhenkhat chuan ‘Mi fingte arsi’ (Star of the Magi) an ti bawk.

Khã arsi kha eng ber nge ni ang? Mi thiam zîngah ngaih dàn hrang hrang a awm! Kepler-a’n arsi thar hrim hrim (supernova) niin a ring a. Mi ṭhenkhatin simeikhu ‘Halley’s Comet’ niin an ring a. Mi dangin planet pahnih Jupiter leh Saturn indî niin an ring; hei hi BC 7-6 vêlah khân a lo awm a ni.

Thawnthûah chuan khawchhak arsi kha Bethlehem chung zâwn a thlen hnûah tuichhunchhuah pakhatah a tla ta a; tûn thleng hian mi rilru thianghlimten an la hmu thei an ti! Tak tak ni se, arsi te tak tê a ni ngei ang! Khawchhak mi fingte khân arsi kha an hmu reng lo; Jerusalem aṭanga Bethlehem an pan dâwn khân an hmu leh chauh zâwk a ni (Mt 2.9).

Khawchhak mi fingten nausên Isua chibai an rawn bûk khân ‘in chhûngah an lût’ a nih kha (Mt 2.11). Luka sawi anga ‘khual bûka leng lo’ an nih pawhin khawchhak mi fingte lo thlen kha chuan ‘in chhûng’ an lo chang hman tawh tihna a ni. Hming ziah hun chhûng kha a rei phian ang a; khawchhak mi fingte pawh kha kawngah an thang rei thawkhat maithei!

Josefa leh Marin an fapa Isua chu Aigupta-ah an tlàn bopui ta. Aigupta chu Juda darhho (DiasporaJews) tamna a nih avàngin tlàn bona hmun remchâng ber a ni ang; Alexandria khawpuiah ringawt pawh Juda maktaduai khat lái an awm an ti. Judai ram ṭhenawm hnãi chu Heroda khân a khawih pha ang a, Aigupta erawh chu a zuk khawih pha lo ang.

Aigupta pana an kal lâi chanchin thawnthu ngaihnawm tak pahnih a awm. Pakhat chu Aigupta an pan lâi khân suam hmang mi 2 an táwk a. Pakhatin khawchhak mi fingte thil pêkte kha láksak a duh a; Marin, “Hei hi chu naute tã a nih hi,” a ti a. Pakhat záwk Dismas-a chuan naute tâ chu láksak a duh ta lo a; an inkalsan dâwnah Dismas-a chuan naute hnênah, “Eng tikah emaw i mi khawngaih ka mamawh hun a lo la thleng thei a; chumi hunah chuan min rawn hre reng ang che,” tiin a thlah a. Kalvari tlânga khen beh ve pakhat hnênah Isuan, “Vawiinah hian ka hnênah paradis-ah i awm ve ang,” (Lk 23.43) a tiha kha Dismas-a chu a ni an ti!

Thawnthu dang pakhat chu Aigupta panna kawngah khân zan khat chu pûk pakhatah an lût a; khua a vâwt hle mai a, pûk kawngkâah chuan maimawmin a rîlin in a sa mial mial a. Maimawm in sak zawhah chuan thli lo lût tùr a dang ta deuh a; a vawt nêp ta a ni. Chutih lâi chuan Heroda sipaite an lo thleng a; sipai pakhatin pûk chhûnga luh a rawt a. An hotupa chuan, “En teh, pûk kawngkâah maimawm rîl a inphan phui vek hi; hetiangah hi chuan an lût lo tawp ang,” a ti a, an lût ta lo a, Josefa te chu an him ta a ni. Chû maimawm rîl avànga an him ta chu hriat reng nân Christmas Tree-ah thil tle sep sep (glittering tinsel) hi an dah ta ṭhin a ni!

Aigupta aṭanga an lo kìr leh chuan Judai ramah Heroda fapa Arkaleusa chu lal a lo ni tawh a; ani chu lal sual tak a nih avàngin Bethlehem-a kîr loin Galili biala Nazareth-ah an va awm ta a ni (Mt 2.23). Aigupta aṭanga an lo kìr hun hi hriat theih a ni lo; Arkaleusa-an lal a hrawt vànglâi tak a ni ang. Arkaleus-a chu AD 6-ah Kaisara Awgusta khân a bàn a; Luka sawi Kurini-a kha Judai ram awptu ah ruat a ni.

“Ani chu Nazareth mi an ti ang” (Mt 2.23). Thuthlung Hluiah ‘Nazareth’ hi a lang miah lo a; chuvàngin Matthaia hian khawi lâi Thuthlung Hlui thû nge a ṭan chhan? Nazareth chu Hebrai thumal ‘netzer’ aṭanga lo kal a ni a, a awmzia chu ‘chawrno’ tihna a ni. Mizo Bible lehlin tharah Mt 2.23 hnuaiah Isaia 11.1 dah a ni a, “Jesaia bul aṭangin chawrno a lo chhuak ang,” tih kha. Matthaian he thû hi ṭan chhanah a hmang nge, a tisa put lâi nîa miten Isua an hriat dàn lãr ber kha hmangin, “Ani chu Nazareth mi an ti ang,” tiin a ziak ta mai záwk tih hriat theih a ni lo. Eng pawh ni se, Isua dam lâia miten amah an hriat dàn lãr ber kha ‘Nazareth Isua’ tih a ni!

Thuthlung Tharah ‘Nazareth Isua’ tih hi vawi 17 a lang a. Ramhuai bawlhhlawh pãi pawhin ‘Nazareth Isua’ a ti (Lk 4.34). Jeriko khawpuia thãwm na deuh mai kha mitdel pakhatin, “Chû! Eng nge ni ta?” tiin a zâwt a; an chhànna chu, “Nazareth Isua a kal a ni,” tih a ni (Lk 18.37). Nazareth Isua kal thãwm chu lian tak a ni! Gethsemani huana amah man tumte hnênah khân, “Tu nge in zawn?” tiin a lo zâwt a. An chhànna chu, “Nazareth Isua,” tih a ni a; Isuan, “Keimah hi ka ni,” a ti a nih kha (Jn 18.5–7).

Thihna hneha tholeha kha ‘Nazareth Isua’ a ni (Lk 24.19). Jerusalem temple kawngka bula kut dawh hnênah Peteran, “Tangka leh rangkachak ka nei lo; ka neih chhun ka pe ang che, Nazareth Isua hmingin kêin kal tawh rawh,” a ti (Tirh 3.6). Tirhkoh Paula hnêna inlâra kha ‘Nazareth Isua’ bawk a ni. Paulan “Lalpa, tu nge i nih?” ti-a a zawh khân, “Nazareth Isua, i tihduhdah ka ni,” tiin a chhâng (Tirh 22.7–8). Paulan khân, “Kei ngei pawh hi ‘Nazareth Isua’ hming kalh zâwnga theih tàwp chhuah tùr niin ka lo inngâi a,” a tih kha (Tirh 26.9).

A pian hnu lawkah ‘Nazareth Isua’ tih a ni nghâl a; krâws-a an khen beh lâia a hming pawh ‘Nazareth Isua’ a ni. A krâws lu chunga Pilatan ṭawng chi thuma a tàr kha ‘Nazareth Isua, Juda-te Lal’ tih a ni. Latin ṭawngin, ‘Iesus Nazarenus Rex Iudæorum’ (INRI) tih a nih kha. Isua hi tih-Mizo kher a ṭûl ber lo. ‘Nazareth Isua’ tih hian hnam tin tân biak a nuam ber! Kan rin Isua hi ‘Nazareth Isua’ ni zêl rawh se!