ISUA THLÀN CHUNGCHÂNG THU NÃWI

Kum 1995 khân Mizo 28 chu Israel ramah ni 5 châmin an zuk kal a. An lo hàw hnû chuan ni tin chanchinbûah an zin chanchin an ziak thliah thliah a. An thil ziah chu a hran deuh nuaih avàngin Rev. Dr. C.L. Rema nupui chuan ni tin chanchinbûah ‘Ram Thianghlim Kal Ṭheuh Ṭheuh’ tih thupui hmangin a rawn ziah phah ta hial a nih kha!

Kum 1992-a mi 28 zuk zinte zînga pakhat chuan Isua thlan chu ‘ft 5, ft 2, ft 3’ tiin a rawn ziak a. “Isua kha pa tê fel rèn ràwn pawh ni se, eng nge pawi? Napolean te, Lloyd George te pawh pa te tak tê an ni a, an hmingthang tho alâwm,” tih lam hawiin a rawn ziak ta mai a. Pathian thu zir ziah chu ni se, “Bible kalhin a ziak,” ti táwk an awm mai àwm e! Mahse, a ziaktu kha tû màn an sawisêl lo a, ‘pip e, pup e’ ti pakhat mah an awm lo! Chu vàng tak chuan kei chuan, ‘Isua kha pa lian nge a nih pa tê?” tih ka ziak ta a. Tûna Isua thlàn lung kuang angreng an dah khu Isua thlàn lung tak tak a ni lo tih kha ka sawi tum ber a ni. A chhan chu Isua thlàn in khu kum 1808 khân a kàng a, kum zabi 11-naa lung an dah kha a kàng chhia a; tûna thlàn ‘lung kuang’ khu kum 1810-a an dah chauh kha a ni. Kum 1998 khân Jerusalem-ah ni 8 ka châm a; tûk khat chu Isua thlàn lung kuang chu ka va teh ta ngat a; ft 5x2x3 ni loin ft 6.3½-a sei, ft 2-a sâng, ft 3-a zâu a lo ni záwk.

Isua an khen behna hmun kha ‘Kalvari tlâng’ tiin kan sawi ṭhin a; ‘Kalvari tlâng’ han tih hi chuan lung a kuai nghâl ruih mai a, kan thinlungin Isua khen beh lâi kha a thlîr kîr ṭhin. Kei chuan Isua khen behna hmun kha ‘Kalvari mual’ tiin ka sawi duh mah zâwk a! A chhan chu hmànlâi Jerusalem khawpui khân tlângdung pahnih a ṭhut a. Tlângdung chhakta zâwk chu temple awmna tlâng kha a ni a; temple mawng lam tlângdung zingzum kha Jebus khawpui hlui, Davidan mak tak maia a lák kha a ni a. Jebus mite khân Davida kha an cho hle, “Mitdel leh kebãiten an lo dang ang che,” an ti a nih kha (2 Sam 5.6). Mahse, rin loh takin Khàwnglung rùn ang mai khân Davida sipaiten Jebus khawpui chu an luh chhuah ta a. Davida sipaiten Jebus khawpui an lák chanchin ziahna tãwi tê hi Bible-a thu mâwi ber pakhat niin ka hria. Hetiang hian ziah a ni, “Nimahsela, Davida chuan Zion kulh chu a la ta miãl a,” tiin (2 Sam 5.7). Sâp ṭawng leh Hebrai ṭawngah chuan ‘miãl a’ tih hi a awm ve lo; mahse, ‘mial a’ tih tak mai hian lâk theih rual loha ngaih Jebus khawpui an luh chhuah chanchin kha nalh mangkhèngin a sawi fiah tlat a ni! Khata ṭang khân ‘Davida khawpui’ tih a ni ta (2 Sam 5.7).

Jerusalem khawpui chu a ṭhang zêl a. Juda lal Hezekia lal lâi phei kha chuan tlângdung chhakta záwkah chuan an leng ta lo a; tlângdung thlangta zâwk, chhuah chhawng pangpèrah chuan Hezekia khân khawpui a zauh ta a. Tlàngdung chhakta leh tlângdung thlangta zâwk inkârah chuan kawr ruam pakhat ‘Tyropoean Valley’ (Cheesemaker Valley) an tih bawk chu a kal tlang ruah mai a. Thuthlung Thar hunah pawh khân ruam thûk tak a la ni a; tûnah erawh chuan hnãwlin a hnawh khah tawh avàngin ruam rai duai a ni tawh záwk. Tlângdung thlangta záwk chhuah lam zawng chu Jerusalem khawpui chuan Isua hunah khân a ṭhut a; tlângdung sahmul ṭhen tlák lam erawh chu khawpui pâwn a ni tawh a; ram lama chhuahna kawngkapui ‘Huan kawngkâ’ (Heb. Sheâr haGenath = Genath Gate) an tih chu a awm a ni.

Tlângdung thlangta zâwk hmàr lam chu ‘Kalvari mual’ tiin ka vuah ve mai a. Hê mualah hian Isua pian hmá BC 100 thleng khân Jerusalem-a in sakna tùr lung an la ṭhin a; Solomona Temple sakna tùr lung pawh kha heta mi hi an la ve maithei! Kum BC 100 vêla lung lák an tih tàwp tákah chuan Jerusalem mi ṭhahoin huan an nei ta fur a; chûng huan neitu zîngah chuan Arimathai khuaa mi Josefa pawh kha a lo tel ve teh tlat a! A huanah chuan ama thlàn tùr a lo siam diam tawh nghe nghe a! Josefa kha Sanhedrin member a nih avàngin mi hausa thawkhat chu a ni ngei ang a; a huanah chuan an chhûngkaw thlàn tùr a siam a ni ang.

Hmànlâi Juda-te chu pûk awm sâ-a inphùm mai an chîng a; Abrahama te nupa pawh Hebron bula Makpela pûkah phùm an nih kha. Thuthlung Thar hunah chuan Juda-ten thlàn an siam chu lung ker a ni ber. Judai ram lung tam záwk mah khu chinai lung (limestone) a ni a; chinai lung chu lei chhûnga a awm chhûng chuan lung no, deh nuam tak a ni a. Lák chhuah a nih hnûa ni sâin a em tawh erawh chuan a chang tawlh tawlh ṭhin. Lák chhuah hlimah duh táwkin an chher a, in sak nân an hmang ṭhin. An in bang, ni em rei tawh chu a chang bur tawh thung a; ralkhat aṭang chuan a vâr vo mai a ni. Jerusalem tlâk lamah khuan Baptistu Johana khua En Kerem a awm a; chu khuaa in chu chinai lunga sak a ni hlawm a; ralkhat aṭang pawhin a lang vâr vo mai a ni.

Thuthlung Thar huna Juda mi ṭha thlàn, lung ker kuak chu chi hnih a ni. A hmasa berin a kawngkapui tùr chu mihring luh awlsam táwk, kûn ngâi sîin an ker kaw bial pawm phawt a. Chumi dawtah chuan thlàn in ‘sum hmun’ (ante-chamber) an tih chu var deuh huauin an ker leh a; a chung lam pawh tawng phâk loh a ni deuh ber. Garden Tomb chung pawh kan tawng pha lo deuh. Chumi hnûah chuan kil thumah a thûk zâwngin thlàn tùr chu an ker ta ṭhin a; a sum hmun a zauh chuan kil tina thlàn awm zât chu a tam thei deuh tihna a ni mai. Isua thlàn in hnungah khuan chutiang hmànlâi thlàn, a thûk zâwnga ker chu pahnih a awm a. A tîrah chuan kil thumah thlàn pahnih ṭheuh an ker a; tûnah erawh chuan a hma zâwna mi pahnih chauh chu en theihin a awm a; a dang pali chu an hnawh ping tawh a ni.

Hetianga a thûk zâwnga thlàn ker hi ft 6 vûla thûk a ni deuh ber a; a mawng lamah a zuih deuh ṭhin. Gethsemani huan chhak lawkah khuan huan pakhat chhûngah zàwlnei thlàn 50 an tih chu a awm a, zàwlnei an phùm zîngah Zakaria pawh kha a tel a ni àwm e! Kum 1998-a Jerusalem-a ka chàm chhûng khân Olive tlânga làwn pahin chûng thlàn 50 awmna hmun chu ka tlawh a; a hmun nghâktu chuan lalṭin chhîin min fanpui a. Thlàn 20 vêl kan fan dun hnû chuan ka ning ta deuh a, ka duh táwk ta a; a hmun ngháktu hnênah chuan, “Mitthi an phùmin a lu lam nge an rawlh hmasaka a ke lam?” tiin ka zâwt a. Ani chuan, “A ke lam an rawlh hmasa,” tiin min hrilh. A sawi dik ang; a chhan chu chutiang thlàn chu a thûk zâwngin a zuih tlat a, lu lam rawlh hmasakna chî a ni lo!

Isua hun lâia thlàn an ker dàn chi dang chu a sum hmun (ante-chamber) an siam zawh hnûah a chhûng kil thumah chuan chhuar angin a chhãwngin mihring zalh theihna tùr táwkin an ker thung a; a thûk lam pawh ft 3 lo liam a ni lo ang. Thlàn chu chhãwng thum emaw, chhãwng li emaw lâi pawh a ni thei ang.

Josefa thlàn, Isua an phùmna kha a eng zâwka ker nge ni ang? Hriat theih a ni tawh lo. A chhan chu Kalvari mual khu Rom-ho khân an tidanglam nasa tawh a; kum AD 135 vêlah khân Rom lal Hadrian-a khân Isua khen behna hmunah chuan Aphrodite biak in a lo sa tawh a. Rom lalber Constantine-a nû Helen-in Isua khen behna hmun a han zawn chhuah lâi khân nasa takin tihdanglam a ni tawh.

Tûn hmâ deuh kha chuan Isua thlàn in hnunga thlàn ruak 2 ka hmuh khuan min hmin deuh a; Isua thlàn kha a thûk zâwnga ker a nih ka ring a. Josefa leh Nikodema khân Sabbath a thlen ruai tawh avàngin Isua kha an phûm ṭha hman lo ang a, sum hmun (ante-chamber)-ah khân an hnutchhiah ta rih mai a nih ka ring deuh a. Chutianga an hnutchhiah dàn chu Isua phumna hmun hmutu hmeichhiate khân an hriat avàngin ni thumna tûkah khân rim tui hnawih tumin an kal a nih ka ring (cf. Mk 16.1; cf. Lk 24.1). Josefa leh Nikodema pawh khân Sabbath zawha phùm ṭhat leh an tum pawh a ni maithei tiin ngaih dàn ka nei a. Chutiang ngaih dàn ka neih chhan pakhat chu Isua thawh leh tûkah khân vàntirhkoh 2 kha, pakhat a lu lamah, pakhat a ke lamah an ṭhut vàng kha a ni (Jn 20.12). A thûk zâwnga ker thlàn a nih chuan thlàn chhûngrila vàntirhkoh ṭhut chu thil inhmeh lo tak a ni ang a; vàntirhkoh tê chî a nih erawh chuan a theih hrãm mahná!

Chu bákah chuan Isua thawh leh tûka Petera chu thlàn chhûnga a va luh mai dàn aṭang khân thlàn chhûng ‘sum hmun’ kha Isua ruang zalhna lâi a ang deuh tlat bawk a ni. Thlàn sum hmun chhuatah khân Isua tuamna puan leh a lu tuamna inhrûkna puan chenin a lo hnutchhiah vek a nih kha (Jn 20.6–7)! Chuvàngin, thlàn in chhûng ‘sum hmunah’ khân Isua ruang kha dah lailáwk rih mai a ang deuh tlat a ni.

Tûn hnûah hian ngaih dàn dang ka nei leh hnuhnawh ta thung a. Josefa thlàn siam kha a thûk záwnga ker ni loin, lung bang pangah chhuar ang deuha ker a ni záwkin ka ring ta thung a. Chutiang thlàn lung ker, chhuar ang deuh a nih chuan, Isua lu lam leh ke lama vàntirhkoh ṭhut pawh kha thil àwm tak a ni ang. Chu bákah Isua ruanga rim tui va theh pawh, a ruang khawih si loin tih theih a ni ang a; Mari tehoin Isua ruanga rim tui va hnawih an tum pawh kha, kuta a ruang khawih kher loin an ti thei mai ang!

Eng pawh ni se, keini chuan Josefa thlàn siam dàn kha kan hre thei ta lo a ni ber. Thlànah a awm rei dâwn lo tih kha Isuan a thih hmâ khân a hre chiang hle a. Ni thum chhûngin a tho leh ngei dâwn tih kha vawi duai lo a lo sawi láwk tawh a nih kha. Thlànah a thûk zâwnga rawlh luh a ni emaw, chhuar anga siam thlànah a khamphei zâwnga zalh a ni emaw, thawh leh kha a ṭhulh dâwn lo rêng rêng. Josefa thlàn kha a mut hlenna tùr a ni tlat lo!

Thil pakhat kan chhinchhiah tùr erawh chu Pathian fapa mal, a neih chhun mihringa lo chang khân vàna a ropuina chelh tùra ruat loa khawvêla lo kal khân ‘Ka ta’ tih tùr a nei lo. Revd C. Lianhmingthanga (L) khân hetiang hian a lo sawi a, “Isua khân khawvêlah ‘ka ta’ tih tùr a nei lo. A pian hlimin khum a nei lo a, ran chaw pékna thlèngah a mu hawh a. Rawng a bàwl lâi khân lehkha ziahna tùr pawh a nei lo; a kut zungṭangin vaivutah a ziak a, vaivut chu a lehkha a ni mai! A thih khàn thlàn a nei lo; Josefa thlànah a mu hawh leh a nih kha,” a ti ṭhin. A dik khawp mai. A pianna hmun Bethlehem-ah khân krâws a lo inṭan daih tawh a. A dam chhûng zawng khân krâws chuan a zui zêl a; a tâwpah Kalvari-ah chuan krâws nèn an intawng ta nge nge a. Kalvari mualah khân hnehna hlado, “A kin ta!” tih kha a lo chham ta a ni. Tetelestai - Chhandamna chu thawh zawh a ni ta! Pathian chu fakin awm rawh se.