
Guest writer
Revd Chuauthuama
NINGANI vs NILAITHAWHṬAN
Hmân zànah WhatsApp Group pakhatah Ningani leh Nilaithawhṭan tih chungchâng sawi ho a ni a. Nilaithawhṭan ti-a hmang ṭhin ṭhenkhat phei chu an ṭang nasa ṭãng ṭãng hle. He thil hi tûn hnaia sawi thar ni mai loin tûn hma pawhin ni tin chanchinbûahte sawi chhuah a ni tawh. V.L.Ruala (Sèrchhîp) phei chuan April 16, 2004-ah khân Vànglaini chanchinbûah Nilaithawhṭan tih hi Ningani tih aia hmasa zâwk niin a sawi hial! Kum 2004-ah khân Rev. Z.T. Sângkhûma leh R. Vànlâwma khán Ningani chungchâng chiang takin an ziak tawh a. R. Vànlâwma phei chuan, “Nilaithawhṭan tih hi a reh viau tawh emaw ka ti a,” a ti hial a; mahse a lo la reh lo nasa mai! Tûnlaia ZONET-a an tihchhuah UPC (Mizoram) ATI bihchiannaah pawh UPC Pastor pakhatin ‘Nilaithawhṭan’ tih a hmang! Mi ṭhenkhat phei chuan ‘Niangani’ ti-a kan hman hian min nuihzat zaw mah emaw tih tûr a ni. Rev. Z.T. Sângkhûma’n Nilaithawhṭan tih lo chhuah dàn chu sawi zahthlák ni hialin a sawi a; chutiang tak a nih dàn erawh chu a sawi lang duh chuang lo.
Kum 1973-ah khân MZP-in Thu leh Hla Kûtpui kan buatsaih a; kan ṭiak zànah chuan Pu Vaivênga (Education Minister)-in zanriah min buatsaihsak a. Chutah chuan MZP hruaitute bákah sàwm bîk an tel nual a; chûng zîngah chuan - Rev. Liangkhaia, L.M. Chhînga (Bâktàwng) leh Papuia (Ṭâwipui?) pawh an tel. Hemi zàn hian L.M. Chhînga titi kan ngaithla a ni deuh ber; ani chu Zosâpthara kaihhruai (zirtîr), amah ngaisâng tak a ni. L.M. Chhînga chuan Zosâpthara sawi dàn a sawi chhàwnah chuan Chawlhkâr ni hming phuah dàn chu hetiang hi a ni. Pathianni tih chu a tîrah chuan pumpelh hrãm an duh a, a chhan chu thu sàwm pêkah, “I Pathian hming a narànin sawi suh,” tih a awm vàng a ni. Mi ṭhenkhatin ‘Sunday’ tih ve mai an duh a; mi dangin vai hming ‘Ravivar’ tih mai an duh bawk. A tâwpah chuan ‘Chawlhni’ tih an thlang ta a ni; Chawlhni an tih hian Juda-te ‘sabbath’ lehlinna anga hman a ni lo.
Chawlhni chu English Calendar ang bawkin Chawlhkâr ni chhiar ṭan nân an hmang a: Thawhṭanni-ah hna an thawk ṭan a; Thawhlehni-ah an thawk leh a. Nilaini chu Chawlhni aṭangin a lai tak a ni a; Ningani chu Chawlhni aṭangin ni ngana a ni. Zirtàwpni chu sikul kai tàwp ni a ni a; Inrinni chu Chawlhni atâna inrin ni a ni. Chutiang chuan awmze nei takin an phuah a. Nilai zàn chu Kohhran inkhâwm hun pawimawh tak a nih avàngin ‘Inkhâwmni’ an ti bawk a; hun lo kal zêlah erawh chuan Nilaini tih chu hman ngheh ták zâwkah a ṭang ta a ni. Hemi zàn hian Rev. Liangkhaia pawhin L.M. Chhînga titi chu ngaihnawm ti takin a ngaithla kar mai! A tîrah chuan ‘ni’ tih hi an ziak hrang deuh zêl a; an ziah hran chiah loh pawhin a hma thu nèn hyphen (-)-in an zawm ṭhin.
Hmân zàna sawi honaah chuan pakhatin “Kum 1930-a piang chuan Nilaithawhṭan tih hlîrin a hmang,” tiin a rawn sawi a. A ni âchãng rêng a, kum 1930 hma lamah khân Nilaiṭhawhṭan tih hmang an awm tawh a; hetianga hmangte hi a tlângpuiin Sèrchhîp tlângdung leh Tuipuiràl leh Tuichãngràl lam an ni deuh ber. Hmun dangah hmang an awm lo tihna erawh a ni lo. Kum 1940 hma lamah an hmang tih hriat theihna chu Pu Buanga Dictionary-ah, “Nilai Thawhṭan, n. Thursday’ tih a awm hi a ni (J.H. Lorrain, Dictionary of the Lushai Language, First Published in 1940, 4th Reprint, 1997:342).
Mizo leh Vai Chanchinbu kha Mizo ṭawnga chanchinbu hmasa ber a ni a; thil hlui zawn chhuah nân a ṭha khawp mai. Kristian Tlângau hi kum 1911-a chhuah ṭan kha a ni a; a chhuah chinah chuan thil hlui zawn nân a ṭha hle bawk. Chawlhkâr ni hman dànah pawh hêng chanchinbu pahnihin an sawi dàn hi a pawm tlák hle tûrah ngai ila. Mizo leh Vai Chanchinbu (1907:2–5)-ah chuan Chawlhkâr ni hming an ziah chhuah dàn chu, “Pathian-ni, Thawhṭan-ni, Thawhleh-ni, Inkhâwm-ni, Ninga-ni, Zirtâwp-ni, Inrin-ni,” tih a ni. Pathian-ni tih hi a tîrah hmang hreh deuh mah se, hun rei lo te hnûah chuan an hman pawlh ta nawk nawk a ni ang. Zosâpthara hlaah pawh, “Chawlhni Lalpa, kûnin ngai la” (KHB No.560) leh “Vawiin Pathianni a lo thleng” (KHB No. 561) a awm tlat mai! Hetah hian ‘Chawlhni Lalpa’ tih hi ‘Sabbath Lalpa’ tihna a ni lo.
February 1912:228–229-ah chuan, “Mualbû Chawlhni Skul hotu Challianthanga” tih a lo lang a, Sunday School Superintendent tihna a ni ang; a hnu zêlah pawh ‘Chawlhni Skul’ tih a lang nuk. October 1913:388-ah chuan ‘Champhai Kohhran Thu’ sawinaah Chawlhkâr ni hming pali a lang a; chûngte chu “Pathian ni, Nilai ni (Inkhâwm ni), Ninga ni, Zirtâwp ni, Inrin ni” te a ni. Hei hi Kristian Tlângauah ‘Ninga ni’ lannna hmasa ber a ni.
Kristian Tlângau (December 1913:421–424)-ah ‘Khawvêl thuhriltute inzawma rilru hmun khata ṭawngṭaina tûr hetiang hian ziah a ni: “Pathian-ni, January 4; Thawhṭan-ni, January 5; Thawhleh-ni, January 6; January 7, Nilai-ni; January 8, Ninga-ni; January 9, Zirtàwp-ni, January 10, Inrin-ni” tiin. ‘Hmabu’ kha Mizo mi hmasate English zirna bu ṭangkai tak a ni a. ATC Archive-a Hmabu an kawl hlui ber chu Sixth Edition, 1929-a chhut a ni. Chutah chuan phêk 101-ah Chawlhkâr ni hming hman dàn tûr an ziak chhuak a; hetiang hian - “Pathian ni, Thawhṭan ni, Thawhleh ni, Nilai ni, Ninga ni, Zirtàwp ni, Inrin ni” tiin. Sentence pakhatah chuan “Ninga ni-ah tleirãwl chu a lo kal ta,” tih chu “The youth came on Thursday” tiin lehlin a ni.
English Calendar-a Chawlhkâr nite hi hmànlai pathian an neih hrang hrang hming châwia phuah a ni hlawm. Sunday chu ni pathian betuten Sun’s day an tih aṭanga lo kal a ni a; Monday pawh thla pathian betuten Moon’s day an tih aṭanga lo kal a ni. Tuesday chu Tiu’s day tih aṭanga lo kal a ni a; Tiu/Twia chu German-ho indona pathian hming a ni a, Norse-hoin Tyr an ti thung. Wednesday chu Anglo-Saxon-ho pathian Woden hming châwia phuah a ni a, Norse-hoin Odin an ti a; Rom-ho sumdàwnna pathian Mercury leh Grik-ho sumdàwnna pathian Hermes nèn thuhmun a ni. Thursday chu Norse-ho khawpui ri pathian Thor hming châwia phuah a ni a; Rom-ho khawpui ri pathian Jupiter leh Grik-ho vàn pathian Zeus nèn thuhmuna ngaih a ni. Friday chu Freya’s day tihna a ni a, Freya/Frigg chu Teutonic-ho hmangaihna pathian a ni; he pathian hi Rom-hoin Venus an ti a, Grik-hoin Aphrodite an ti. Saturday chu Saturn’s day tih aṭanga lo kal a ni a; Saturn chu Rom-ho huan thlai (agriculture) pathian a ni.
Sunday hi ni pathian betute hming phuah ni mah se, keini chuan Isua thawhlehna ni a nihna hi kan hman chhan a ni a; Thuthlung Tharah chuan ‘Lalpa ni’ tih a ni ṭhin a; Chanchin Ṭha bu lamah erawh chuan ‘Ni sarih ni hmasa ber’ tih a ni. He ni aṭang hian Mizoin Chawlhkâr ni pawh kan chhiar ṭan a; Chawlhni/Pathianni aṭanga ni ngana tak chu Ningani tih a ni. Hetiang hian sawrkar chanchinbu (official organ) hmasa ber Mizo leh Vai Chanchinbu ber leh Kohhran chanchinbu Kristian Tlângau chhuak hmasa lam aṭang khân ‘Ningani’ tih hlîr an hmang a; Nilaithawhṭan tih chu an hmang ngai miah lo. Tûn thlenga sawrkar leh Kohhran hman dàn ding lai chu Ningani tih hi a ni. Bible zirnaah chuan a tîra ziaktute kutchhuak a awm tawh loh avàngin a hnaih ber zawn nân tehna chi thum - (1) A hlui ber; (2) A tãwi ber; (3) A thu har ber tihte hi hman a ni a. Chutiang deuha teh dâwn chuan Ningani tih hi Nilaithawhṭan tih aiin a hlui zâwk a, a tãwi zâwk bawk a; a pawm nahawm záwk daih bawk.