VANTIRHKOH

Mizoramah missio­nary-te an lo kal a, Bible an lehlin hma khân Mizo ṭawngah ‘tirhkoh’ tih hi a awm ang em? Mizo ṭawngah ‘tirhkah’ tih chu kan nei ṭhin; ‘tirhkoh’ tih erawh chu Kristian kan nih hnûa ṭawngkam thar lo piang a ni âwm mang e! Hebrai ṭawnga vàntirhkoh tihna (Heb. mal‘ak) awmzia chu ‘palai, thuchah kengtu’ tihna a ni a; vàn aṭanga lo kal an nih chuan ‘vàntirhkoh’ tih an ni a; lei mihring inkâra mi an nih chuan ‘tirhkoh’ an ni mai. Pathian hian vàn lam mi leh lei lam mi hman tûr a ngah hle; a châng chuan leilung kalphung pângngai hmanruaah a hmang. Tupui Sen chhêm ṭhen tûrin khawchhak thli pawh a hman kha (Ex 14.21).

Vântirhkoh ti-a Mizo Bible hman laia an lo dah hi lehlin tharah English hawrawp hmangin, a lam dànah erawh chuan ti-Mizo vekin ‘angel’ tih a ni thung. Hei hi ṭawngkaa hman dànah chuan thil thar a ni lo; angel tih hi chu sawi dàn pângngai a ni ve hrim hrim a. Thu ziakah leh hlaahte pawh ‘angel’ tih a tam mai. English-a ‘angel’ (en-gel) an tih pawh hi Grik ṭawnga ‘angelos’ (ang-ge-los) aṭanga an lâk tho a ni. Angel han tih hi chuan a nû (hmeichhe) hming riauin a hriat deuh roh a, ‘vàntirhkoh’ han tih hi chuan a mipa hming hle thungin a lang bawk. Grik ṭawnga ‘angelos’ an tih chu a pa sawina (masculine gender) a ni a; vântirhkoh zîngah a nu (hmeichhia) an awm ve lo em maw ni dâwn le? Feminist-te an lungawi lo palh mai thei. Pathianin a bul hnaia chetla tûr hian angel/vântirhkoh zîngah a pa (mipa) a nei ve lo a ni àwm e. Pathian hian chuti takin ‘gender issue’ hi lei mihringte angin a ngai thupui ve lo zâwk em ni ang?

Vàntirhkoh mal hming bîk Bible-a lo lang chu Mikael-a leh Gabriel-a chauh an ni. Mikael-a hming awmzia chu ‘Pathian ang tu nge?’ tihna a ni. Vàntirhkoh ni si lo, mihring hmingah pawh Mikael-a hming pu chu Bible-ah 10 lai an awm (cf. Num 1 3.13; 1 Chr 5.13; 1 Chr 5.14; 1 Chr 6.40; 1 Chr 7.3; 1 Chr 8.16; 1 Chr 12. 20; 1 Chr 27.18; 2 Chr 21.2; Ez 8.8). Vàntirhkoh Mikaela hming chu Bible bu 3-ah a lang a (Dan 10.13,21; 12.1; Juda 9; Thup 12.7). Daniela bu-a a lan dànin Mikaela chu Israel-te vêngtu vàntirhkoh a ni (Dan 12.1); Persian-ho vêngtu vàntirhkoh dodãltu a ni (Dan 10.13,21). Thuthlung Hluiah a hming vawi 3 a lang a; Thuthlung Tharah pawh vawi 2 a lang. Thuthlung Hlui leh Thar inkâra lehkhabu chhuakah erawh chuan a hming a lang zing viau.

Gabriel-a hming hi geber+el kaih kawp, a awmzia chu ‘Pathian mi’ tihna emaw, ‘Pathian mi chak’ tihna emaw a ni ang. Thuthlung Hluiah Daniela bûah a lo lang a (Dan 8.16; 9.21); Thuthlung Tharah Chanchin Ṭha Luka ziakah a lang (Lk 1.19; 1.26). Mihring hnêna thu puangtu leh thlamuantu a ni. Baptistu Johana leh Isua pian tûr thu a rawn puang lâwk. Gabriel-a pawh hi Thuthlung Hlui leh Thar inkâra lehkhabu chhuakah a lang tam viau. Targum (Aramaik Bible)-ah chuan Gabriel-a chu an dah pawimawh lehzual a. A unaute hnêna Josefa hruaitu a ni a (cf Gen 37.15); Mosia ruang pawh Mikaela nèn an phûm dûn (cf. Dt 34.6); LALPAN Senakeriba sipaite tuk dawl tûrin a tîr bawk (cf. 2 Chr 32.21).

Vàntirhkoh zînga tel, mi mal hming bîk pu si lo chu ‘Cherub’ an ni, hei hi Akkadian ṭawng aṭanga lo kal a ni ang; pakhat aia tam chu ‘Cherubim’ an ti a, a tàwpa ‘im’ hi Hebrai ṭawngah pakhat aia tam, a pa (masculine gender) sawina a ni. Cherub-ho pawh chu a nû an awm lo em maw ni dâwn le? Mesopotamia leh Kanaan mite thawnthûah bâwngpa thla nei an sawi ṭhin a; chutiang deuh chuan Cherub pawh lo chhuak ni-a ngai an awm (cf. Ezk 10.21; 41.18f) ‘Cherub’ tih hi Thuthlung Hluiah vawi 90 zet a lang a; Thuthlung Tharah erawh chuan vawi khat chauh a lang (Heb 9.5). Vàntirhkoh zîngah pawh vèn him hna thawktu an ni àwm e; Eden huan luhna kawngka pawh an vèn kha (Gen 3.24-). Thuthlung bâwm (Pathian bâwm) chungah rangkachaka chher cherub pahnih, a hmâwr ve ve-ah dah a ni (Ex 25.18–22).

Seraf (Heb. seraph/seraphim) chu vàntirhkoh pâwl khat, mihring hmêl ang, thla paruk nei an ni a; an thla pahnih ṭheuhin an hmai, kut leh kê an khuh (Is 6.2). Seraf tih hi Hebrai thumal pakhat saraph aṭanga lo kal, a awmzia chu ‘kâng’ tihna a ni ang; chuvàngin seraf-te chu mei hmanga tithianghlimtu anga ngaih an ni a; zàwlnei Isaia hmui pawh maichâm ata chaicheha cheh meia deptu a ni. Seraf-ten Pathian chu an hual tlat avàngin LALPA chu ‘mi kan ral hmang mei’ tih a ni àwm e (Dt 4.24; Heb 12.29). Seraf pawh a pa vek em maw ni dâwn le, pakhat aia tam sawina serafim (seraphim) hi a pa sawina bawk a ni. Pathian lalṭhutphah vêlah chuan vàntirhkohho pawh an pa ṭhulh mai dâwn ni âwm tak a ni!

Thupuan 4.6-ah ‘Thilnung pali’ - hma lam leh hnung lama mita khat an awm a; thilnung pakhatna chu sakeibaknei ang, pahnihna chu sebâwngno ang, pathumna chu mihring hmêl ang, palina chu mupui thlâwk lai ang a ni. Thilnung palite chuan thla 6 an nei ṭheuh bawk (Thup 4.7–8). Hêng thilnung palite pawh hi vàntirhkoh pâwl khat an ni a; vàntirhkoh chungnung zînga mi, Pathian lalṭhutthlêng vêngtu leh amah biak leh chawimawinaa hruaitu an ni (Kenneth Barker, NIV Study Bible, Tenth Anniversary Edition, 1995:1930).

Vàntirhkohte chu mihring hmuh theihin an awm a; mihring hnêna thu thlentu pawh an ni. Abrahaman tute nge an nih hre miah loin mihring angin a mikhual a (Gen 18.2ff); Josua pawhin LALPA sipai hotu vàntirhkoh, mihring ang a hmu a (Jos 5.13–14); Samsona pa Manoa pawhin mihring emaw tiin an ei tûr a buatsaih a, an kalsan hnûah chauh vàntirhkoh an ni tih a hria (Ror 13.20-21). Vàntirhkohte chu an hmêl ṭha hle a ni ang (1 Sam 29.9; 2 Sam 14.17; 19.27); leia thil thleng zawng zawng an hre vek (2 Sam 14.20). Chaw ei bîk an nei bawk a ni âwm e (Sam 78.24-25; cf. Wisdom of Solomon 16.20; 2 Esdras 1.19).

Babulon saltâng chhuah hnûah vàntirhkoh chungchàngah ngaih dàn hrang chipchiar zâwk a pian belh zêl a; Juda-ten Persian-ho aṭangin vàntirhkoh chungchâng an dawn belh hnem hle a ni ang. Thuthlung Hlui leh Thar inkâr lehkhabuah vàntirhkoh chungchâng hmuh tûr a tam a; chutih lai chuan vàntirhkoh pâwl sarih awmin an ring a; pâwl tinin hotu bîk neiin an ring bawk (Tobia 12.15; Enoka 81.5; 90.20-21, etc). Mi mal malin vàntirhkoh bîk neiin an ring a; naupangte pawhin anmahni enkawltu bîk vàntirhkoh nei ṭheuhin an ring bawk. Bible-ah vàntirhkoh hming bîk lang chu pahnih chauh - Mikaela leh Gabriela an ni a; a pâwlho erawh chu Cherub leh Seraf leh Thilnung pali an lang bawk a. Thuthlung Hlui leh Thâr inkârah chuan vàntirhkoh hming bîk nei eng emaw zât an lang a; chûngte chu - Baradiela (rial vàntirhkoh); Ruhiela (thli vàntirhkoh); Ziqiela (arsi thlâwk vantirhkoh); Kokbiela (arsi vàntirhkoh); Raguela (phuba latu vàntirhkoh); Raphaela (tidamtu vàntirhkoh)-te bâkah pawh hunpui pali vàntirhkohte - Melkiela, Narela, Helemmeleka, Melejala te an ni. Setana pawh suala a tlûk hma chuan vàntirhkoh zîngah tela ngaih a ni. Thuthlung Thar hunah khân Pharisai-ten vàntirhkoh awm an ring a, Sadukai-te erawh chuan an ring ve lo; Pharisai-te rin dàn kha Isuan a rawn tungding ta zâwk a ni.