JORDAN

Jordan lui kamah ka ding a,
Nghákhlel takin ka thlîr;
Kanan ram nuam lam chu ka thlîr,
Ka chatuan hmun tùr chu
(KHB No. 475)

Kan ṭhenawmah hian mipa naupang pakhat, kum 2 leh thla 2 mi lek a awm a; a hming bul lam chu ‘Jordan’ tih a ni a. A pî hnênah, “Eng vànga ‘Jordan’ ti nge in nih?” ti-a ka zawh chuan, “A pa tih a nia, ka hre bîk lo,” tiin min chhâng a. A pa erawh chu zawh zui ka tum ta chuang lo! ‘Jordan’ tih hi Sâp hmingah chuan a lãr pâwl tak a ni a; basket-ball khèl thiam tak pawh ‘Michael Jordan’ a nih kha. Hmeichhe hmingah pawh ‘Jordana, Jordyn’ tiin an pu fur mai a ni.

Kan ṭhenawm mipa naupang tê chu, “Yardên” tiin ka ko a. “Ka tân chuan ‘Jordan’ ni loin ‘Yardên’ i ni,” ka ti fiamthu ṭhin. A chhan chu ‘Jordan’ tih hi Hebrai ṭawng chuan ‘Yardên’ an ti a; a awmzia chu, “chhuk, luang chhuk” tihna a ni. ‘Yardên’ ṭobul chu ‘yârad’ a ni a. Juda-te chu Jerusalem aṭanga hmun danga an kal chhuah rêng rêng chuan ‘chhuk’ (Heb. yârad) tih an hmang vek a; Jerusalem pana an kal erawh chuan ‘chho’ (Heb. ’alâh) an hmang ṭhin. Bible-ah pawh hman dàn bîk (technical term), awmze nei tak a ni. Juda-te tân chuan Jerusalem chu khawvêla hmun sâng ber a ni. Kum zabi 19&20-naa khawvêl hmun dang aṭanga Palestina-a Juda pèm chhoh rûnpui pawh kha ‘Aliyah’ an ti.

Jordan lui, Hebrai ṭawnga ‘Yardên’ chu Kanaan mite ṭawng chuan ‘Yardon’ tih a ni a; Grik ṭawngin ‘Iordanes’ an ti a, chuta aṭang chuan ‘Jordan’ tih hi a lo chhuak a ni. Kum zabi 17 hma lamah khân English-ah pawh ‘I’ leh ‘J’ a awm hrang lo a; ‘I’ hi a ṭùl dàn angin ‘J’-ah an hmang mai ṭhin. ‘Iordanes’ tih pawh chu English-in ‘Jordan’ an ti ta mai a ni. Jordan lui kawr hi a chhuk bîk a, a tui luang pawh a chak a, ‘Jordan’ (chhuk) tih hming pu àwm rêng a ni.

Jordan lui hi a hnâr kìn lamah chuan luitê pathum lâi a ni a; chûngte chu a chhak ber, Hermon tlâng bulṭhut aṭanga rawn luang chhuak Nahar Banias te, a lâia luang Nahr el-Leddan leh a thlang bera mi Nahar Hasbani te a ni. Hêng bâkah hian lui tê lehzual, hming nei tham mang lo a awm nual bawk. Nahar Banias hi amahin mêl 6 vêl chauh a luang a; Nahar el-Leddan a rawn fin a. Nahar el-Leddan hi Nahr Banias nên an infin hmâin amahin mêl 4 vêl chauh a luang bawk a. Nahar Hasbani hi erawh chu amahin mêl 24 lâi a luan hnûah Banias leh Leddan infinna thlang lawkah a rawn fin ve a. Hêng lui pathum bâkah hian lui tãwi tê, Nahar Bareighît a awm bawk a. Hei hian Nahar Hasbani-in Jordan lui dang pahnih infin tawh a rawn fin dâwn ṭêpah Hasbani a rawn fin thung a ni. Chutianga Jordan lui hnâr lam an infin khâwm vek hnû chuan Huleh dîl-a a luh hmâin mêl 7 vêl a luang leh a. Huleh dîl hi mêl 3x2 vêla zau a ni a; a thûk lam pawh ft 9 aṭanga ft 16 vêl a ni ber. Huleh dîl hi tuifinriat zâwl aṭanga tehin ft 230-a sâng a ni.

Huleh dîl aṭang chuan Jordan lui chu luang chhuak lehin mêl 10 vêl a luan hnûah Galili dîl a zuk fin ta a. Galili dîl hi tuifinriat zâwl âiin ft 696 vêlin a hniam hman zâwk a. Chuvàngin Huleh dîl leh Galili dîl inkâr chu a chhuk hle tihna a ni. Galili dîl hi mêl 13x8 vêl-a zau a ni a. A dîl hnâr lam, Jordan lui rawn luan luhna leh a lui mawng lam Jordan lui luan chhuahna lâi tih loh chu tlângin a hual chhuak vek a ni ber a; tlâng aṭanga thli a lo tleh chuan a na thei fû ṭhin.

Galili dîl hi Juda-ten ‘Kinneret’ an ti a; an ṭingṭang chi khat ‘kinnor’ pianhmang ang deuh a nih vàng a ni. Keinin a hming kan hriat lãr ber chu ‘Galili’ tih hi a ni a; hei hi Hebrai thumal pakhat ‘galîl’ tih aṭanga lo kal a ni a; chumi awmzia chu ‘bial’ (hual vêl) tihna a ni a; Galili dîl pian hmang hi a bial titih deuh a ni. Jeriko bula Gilgal nèn awmze thuhmun a ni.

Galili dîl hian hming dang a la nei nual a. Pakhat chu ‘Tiberia dîl’ (Sea of Tiberias) tih a ni a; dîl kam thlang lamah hian Herod Antipas-an Rom lal Tiberia hming châwiin khaw ropui tak a lo din tawh a ni. Lake of Gennesaret tih a ni bawk a; dîl pakhatah chuan hming ngah pâwl tak a ni ang.

Han pêng ta daih ila. August 22, 1990 (Nilaini) kha a ni a. Nazareth khuaa Grand New Hotel aṭang chuan Jordan lui hnâr, C. Rokhûma’n ralkhata a lo sep rawtui ‘a âite vûn’ a tih zawh tùrin tûkṭhuan aitechêu ei khamah kan chhuak a; kan chawchhùn tùr, Grand New Hotel-a siam sâ chu kan pãi far hlawm a. Hun eng emaw chen motor-a kan kal hnû chuan motor aṭanga chhukin Jordan lui hnâr kìn panin ngaw hnuaiah kan lût ta a.

Chu ngaw hnuai chu a pik hle mai a, ding char hlei thei loin, hrui zâm buk hnuaiah thui tak kan kal a; keini ang thingtlâng chhuak chuan sava veh kan chák rum rum hman a ni. Jordan lui hnâr lam chu kan zawh chho zêl a; thui fê kan zawh hnûah chhûn dâr 12 rîk dâwnah lui kam hmun pakhatah chuang chhuakin kan chàwl a; kan bulah chuan thing sâng fê fê, zai tham zeta lian, eng emaw zât a ding ṭhulh mai a.

Ni lah chu a sa kher mai a; kan chawlhna bulah chuan Jordan lui hnâr, lian vak lo chu a luang ri har har a. Kan hotupa John Peterson-a chuan lui luang lâiah chuan a beng a zuk dawh vang vang a; a lo dák chhuak leh chuan, “Han ngâithla ve teh u,” a ti a. Kan beng dawhin kan han ngâithla vang vang a; kan hotupa chuan, “Lui luang ri pâwnta zâwk hnuaiah khân tui luang ri dang in hre thei em?” tiin min zâwt hlawm a.

Chutianga min han zawh tákah chuan ngun lehzualin tui luang rî chu kan han ngâithla a; a pâwnta zâwka tui luang ri hnuaiah chuan tui luang ri dang hriat tùr a lo awm tlat mai. Kan hotupa chuan, “Kha tui luang ri inchhàwn kha alâwm, Sam phuahtuin, ‘A tui luang ri dur durahte chuan tui thûk chuan tui thûk chu a àu va,’ ti-a a lo phuah chu,” a rawn ti ta a. Sam 42-ah, “Sakhi, luite tui cháka thaw huam huamin a in châk tak chu Jordan lui hnâr kîn tui a lo nih dâwn chu!

Sam 42.7-a “tui thûkin tui thûk a àu,” tih hi khawi lâi hmuna mi nge tih hriat tumin, Cambridge University-a Sam min zirtîrtu, St. John’s College Dean, Andrew Macintosh-a chuan Israel ram dung leh vãng a fanna lamah lui tui luang rî a lo ngâithla tawh ṭhin a. Tûna kan chawlhna lâiah chuan ‘tui luang ri inchhàwn’ chu a ngâithla fuh ta hlauh mai a. Sam phuahtu hian, “A tui luang ri dur durahte chuan tui thûk chuan tui thûk a àu va” tiin uar takin a lo phuah a (Sam 42.7). Kan hotupain Andrew Macintosh-a hming a han lam chhuah tákah chuan a hnuaia Sam lo zir tawh ka nih avàngin ka ṭhiante bulah chuan ka hmâi a uang ṭêp chu a ni e!

Jordan lui chanchinah bawk kîr leh i la. Galili dîl aṭanga Jordan lui luang chhuak chu boruaka teha mêl 65 vêl a luan hnûin Tuipui Thi-ah a luang lût a. Galili dîl leh Tuipui Thi inkârah chuan Jordan lui chu a luang kâwi nasa êm êm a; a luan kàwi dàn ang taka teh chuan boruak mêl âiin a lêt thum vêlin a thui zâwk. Galili dîl leh Tuipui Thi inkârah chuan Jordan lui chu mêl 180 vêl a ni. Galili dîl kha tuifinriat âiin ft 690 vêlin a hniam a; Tupui Thi chu ft 1290 lâiin a hniam bawk a. Tuipui Thi hmun hi khawvêla khawmual hmun hniam lâi ber a ni nghe nghe a. Galili dîl aṭanga Tuipui Thi inkârah chuan Jordan lui chu a luang chak hle a; he hmun pahnih inkâr hi ft 590 zetin a hniam hlei a ni.

Galili dîl aṭanga Tuipui Thi inkârah chuan Jordan lui len zâwng chu fûr tui tam lâi chuan ft 70-110 vêl a ni ber ang a; a mawng lam Tuipui Thi thlen dâwnah phei chuan ft 200 lâi pawh a ni ang. Ruahtui tlák tam lâi leh Hermon tlânga vûr tui lâi chuan Jordan lui tui chu a tam lehzual ṭhin a; chutih hunah chuan ṭhâl lai âiin a lian ngial thei ang. Israel-ten Jordan lui an kânna, Jeriko kài vêlah chuan ft 200 lâia zau pawh a ni thei ang. Jordan lui thûk lam pawh a tlângpuiin ft 3–10 vêl a ni a. Hmun ṭhenkhatah erawh chuan tui chu a luan kàwi nasat avàngin eng emaw zâtah a inṭhen darh a; tui rap miah loa kân theihna hmun a awm nual.

Jordan lui hi lawng kal theihna a ni mang lo. Lui dung hi a chhengchhe viau a; hmun 27-ah lêngkìr tih mai tùr, tui khawh thla a awm a. Galili dîl leh Tuipui Thi inkârah hian tui pan zualna lâi, kân theihna hmun 60 zet a awm. Kum 1835-ah Christopher Costigan chuan Galili dîl leh Tuipui Thi inkâr hi lawng tê chiin a zawh chhuak a. Kum 1847 khân Thomas Howard Molyneux-a’n Galili Dîl aṭanga Tuipui Thi thlengin Jordan lui hi lawng tê (boat)-in a zawh chhuak ve leh a. Kum 1848 khân Lt. William Francis Lynch-a’n chutiang deuh bawk chuan a zawh chhuak ve leh a; ni 8½ a thang a. Kum 1869-ah John MacGregor-a’n a zawh chhuak ve leh a. Hmun tam takah chuan lawng a kal theih loh avàngin vaukam sâng tak takah lawng chu an hnûk a; hmun ṭhenkhatah chuan an lawng chu sanghâwngsei an phurhtîr bawk a. Molyneux-a sawi dàn chuan hmun tam takah kê pawh tihuh miah loa lung chunga kala lui kân theih a ni; Molyneux-a’n Jordan lui a zawh lâi hi ṭhâl rum lâi, tui tlêm lâi tak a nih hmêl hle.

Jordan lui kam, chhak lam leh thlang lamah chuan phâi zâwl a awm a; chhak lama mi chu thlang lama mi âiin a zîm deuh zâwk a. Hêng phâi zâwlte hi Jordan lui thlang lamah chuan mêl 3–16 vêla zau a ni ber a. Hmànlâi aṭangin ram ṭha, Palestina ram buh hmun a ni ṭhin a; tùn thleng pawhin ram ṭha, buh leh thlài hmunpui a ni. Jordan lui hi Israel ram tui hnâr ber pakhat a ni. Tùnah chuan Jordan lui tui hmangin a kam vêl 1600 square km lâia zau chu thlài chin nân buatsaih a ni a; ei leh bàra an intodelhna chhan pakhat pawh Jordan lui tui hi a ni.

Thuthlung Hluiah Jordan lui hi vawi 180 vêl a lang a; Thuthlung Tharah vawi 18 a lang bawk a. Kristiante rilrûah Jordan hi a langsàr hle a; tehkhinna ṭawngkam ang deuhin kan hmang a. Kan khawvêl nun hi Jordan lui kama ding angin kan inchan a; Jordan lui chu chatuan ram nèna min la dangtû-ah kan ngâi a. Laithangpuia chuan,

"Beràmno, Lal lènna tlâng
ka thlìrin,
Làwmna chuan min hmuak a;
Thihna Jordan ka kài hunah chuan,
Vàn ruai ropui ka kîl dâwn.” tiin vànram ngaih hla a lo phuah a ni
(KHB No. 438:3).