
Guest writer
Revd Chuauthuama
THE ALPHABET OF BEN SIRA
Mizote hi kan mak angreng khawp mai! Kum 1995 vêlah khân tual ṭo kohhran pakhat chuan ‘Chanchin Ṭha bu ngana’ tih chu a rawn châwi vul chiam a; mi la hriat ngâi loh hre thar ang hrim khân thutak khûkin an rawn khûkpui hlut a nih kha! ‘Chanchin ṭha bu ngana’ an tih chu Grik ṭawnga ziah ‘Gospel of Thomas’ a ni. Bible-a pawm loh Thuthlung Thar apocrypha zînga mi, Gnostic zirtîrna pawmtute ziah a ni a. Isua naupan lâi chanchin, Aigupta rama an awm lâia a thil tih mak eng emaw zah chuanna bû a ni. Isua kha a mak thei anga bera sawi a ni a; mihring famkim a nihna pawm thei lo, tu emaw ziah a ni. A ngaihawm dangdãi angreng phian tih bák chu Bible-a tel pha lo a nih miau avàngin thu taka lák chî a ni lo!
Tûn hnaiah ‘Lilith-i’ chungchâng a lo lãr leh ta hluai a; hei pawh hi thil thar teh vak a ni lo. ‘Lilith-i’ tih hming tak phei hi chu Isua pian hma kum 2000 hma lama Gilgamesh Epics-a lo lang tawh a ni. Youtube-ah mi pakhatin tãwi fel takin ‘Lilith chungchâng thu dik hai lanna’ leh ‘Lilith chungchâng chhui chianna’ tih a dah a. Pastor PL Biakchhàwnan ‘Adama nupui hmasa Lilith chungchâng’ a sawi pawh Youtube-ah ngaihthlák theih a ni bawk. Lilith chungchâng hre chiang duh chuan hêngte hi ngaihthlak a ṭha hle ang.
Ben Sira chu tu nge ni? Juda-te leh Protestant-in Bible-a kan pawm loh apocrypha lehkhabu zîngah lehkhabu pakhat Sirach an tih chu a awm a; sâp ṭawng Bible ṭhenkhatah chuan ‘The Wisdom of Jesus, Son of Sirach (Ecclesiasticus)’ an ti bawk. Apocrypha zîngah ngaihnawm ber pâwl leh zirtîr pawh nei ṭha angreng tak a ni. ‘Siraka fapa Isua Finna’ tih tùr a ni ang a; a tãwi zâwngin ‘Sirach’ (Siraka) emaw ‘Ecclesiasticus’ emaw an ti mai ṭhin.
He lehkhabu ‘Siraka’ hi eng vàngin nge Juda-ten Bible-a an pawm loh? He lehkhabu hi a tîrah Hebrai ṭawnga ziah a ni a; a ziah hun chu kum BC 180 vêl kha a ni ang. A ziaktu Joshua (Isua) tupain kum BC 132-ah khân Grik ṭawngin a letling a. Kum AD 90 vêla Juda mi thiamten Jamnia Council-a Bible-a pawm tùr an thliar fel lâi khân an tehna pawimawh tak pakhat chu “Hebrai ṭawnga ziak ‘copy’ hmuh tùr a awm em?” tih a ni a. Siraka chu Hebrai ṭawnga ziak ‘copy’ hmuh tùr a awm tawh lo a; chuvàng chuan apocrypha lehkhabu dang ang bawkin hnãwl zîngah a tel ta a ni.
Ben Siraka hming pum chu ‘Shimon ben Yeshua ben Eliezer ben Sirach’ tih a ni a. Juda mi ṭhenkhat hming chu an pû pû lehchhâwng thlengin an sawi zawm duah ṭhin a. He hming pawh hi ‘Simona, Josua fapa, Eliezera fapa, Siraka fapa’ tihna a ni mai a; a tãwi zâwngin ‘Yeshua Ben Sirach’ an ti mai ṭhin. A lai ah hming chu Simona a ni ang a; Yeshua (Josua–Isua), Siraka fapa tih hi a làrpui tak chu a ni a. ‘Ben Sirach’ tih chu an sawi dàn ber a ni. Kum BC zabi hnihna láia mi a ni a. Juda-te zînga ziaktu pakhat, Temple pahnihna (Second Temple period) hun chhûnga Jerusalem-a chêng a ni.
Hun a lo kal zêl a, Ben Sira chu Jeremia hun lâia mi ang daih khân sawi a ni ta a. Chutiang chuan ‘The Alphabet of Ben Sira’ tihah pawh hian Jeremia hun lâia mi angin lantîr a ni a; hei tak hian he lehkhabu hi rin tlâk a nih lohzia a tilang chiang tâwk hle.
Eng vàngin nge ‘Alphabet of Ben Sira’ an vuah? Hebrai leh Aramaik A, Aw, B-ah chuan hawrawp (consonant) 22 a awm a. Hebrai A, Aw, B hawrawp hmasa pahnih chu ‘Aleph’ leh ‘Beth’ a ni. Hebrai A, Aw, B tin hian awmzia a nei vek a; ‘Aleph’ chu ‘bâwngpa’ tihna a ni a; hmànlaia milem hmanga hawrawp an ziah ṭhin lâi chuan ‘Aleph’ chuan bâwngpa lû a ang deuh a. ‘Beth’ chu ‘in’ tihna a ni a; hmànlai hawrawp hmasaah Beth chuan ‘in’ a ang deuh bawk a ni. Grik A, Aw, B hawrawp hmasa pahnih chu Hebrai A, Aw, B aṭanga lâk ni àwm takin ‘Alpha, Beta’ tih a ni a; chumi hawrawp hmasa pahnih chu la kawpin English thumal ‘Alphabet’ tih hi a lo chhuak a ni.
‘The Alphabet of Ben Sira’ (The Alphabet of Jesus ben Sirach) hi hun laihãwl, kum AD 700–1000 inkâra ziah a ni a. ‘The First Alphabet’-ah chuan thufing 22, Aramaik A, Aw, B indawta ziah a ni a. Chumi awmzia chu thufing mal mal bulah Aramaik A, Aw, B chu a indawtin hman a ni. ‘The First Aphabet’-a thufingte chu he lehkhabu thu ken zînga upa deuh bera ngaih a ni a; chûng zînga 5 chu Talmud aṭanga khàr chhàwn a ang deuh ber!
‘The Second Alphabet’ chu Hebrai thufing 22, Hebrai A, Aw, B indawta ziah a ni ve thung a; chûngte chu ‘The First Alphabet’-a Aramaik thufingte nèn a kal hmang a danglam hle thung. A zahve vêl chu Juda-te lehkhabu hmingthang tak Talmud aṭanga khàr chhàwn a ni.
‘The Second Alphabet’-ah chuan Ben Sira chu zàwlnei Jeremia fapa anga sawi a ni ta thung a! Ben Sira chu mi fing tak a ni a; a finzia chuan Nebukadnezzara beng a lo thleng a. Nebukadnezzaran Ben Sira chu a ko a, thil tam tak a lo zâwt a; Ben Sira chuan thawnthu 22 hmangin a chhâng a. Ṭhenkhat chu Kristiante thawnthu aṭanga khàr chhàwn leh Indian thawnthu ‘Panchatantra’ aṭanga lák chhàwn a ni!
The Alphabet of Ben Sira-a lãr ta ber chu ‘Lilith-i’ chungchâng hi a ni a. Lilith-i chungchâng hi Nebukadnezzara zawhna chungchânga Ben Sira chhànna pangana a ni a; ngial ngan taka lehlin ni loin a awmze tlángpui chu hetiang hi a ni:
Nebukadnezzara fapa chu a damlo a; Nebukadnezzara chuan Ben Sira hnênah, “Ka fapa hi tidam rawh; i tihdam loh chuan ka that ang che,” a ti a. Ben Sira chu a ṭhu vat a; a thil awrh (amulet)-ah chuan Hming Thianghlim (Pathian hming tihna) a ziak a; damdawi changtu (incharge of medicine) vàntirhkohte hming leh an lem te, an thla (wing) te, an kut leh kête nèn chuan a ziak a.
Nebukadnezzara chuan chûng thil chu a han en a, Ben Sira hnênah chuan, “Hêngte hi tute nge ni?” a ti a. Ben Sira chuan, “Hêngte hi damdawi changtu vàntirhkoh pathum Senoy-a, Sansenoy-a leh Semangelof-a te an nih hi,” tiin a chhâng a.
Pathianin Adama a siam khân amah chauhin a awm a. Pathian chuan, “Mihring hi amah chauha a awm chu a ṭha lo,” a ti a; lei aṭangin hmeichhia a siam ve ta a. Adama a siam ang bawka a siam a ni a, a hmingah chuan ‘Lilith-i’ a sà a. Adama leh Lilith-i chu a tîr aṭangin an inngeih lo nghâl a.
Zàna an inpàwl dáwn chuan Lilith-in Adama hnênah, “A hnuai záwkah ka mu duh lo,” a ti a; Adaman, “I hnuaiah ka mu duh bîk lo; a chung zâwkah chauh ka mu ang. Nang âiin ka chungnung zâwk a; nang chu a hnuai zâwka mu táwk lek i ni,” a ti a.
Lilith-i chuan, “Lei aṭanga siam ve ve kan ni a, kan intluk reng alâwm” a ti ve ta tlat a. An pahnih chuan thû an inngaithla duh lo tawn a. Chutiang chu a lo nih tâkah chuan Lilith-i chu Hming Chungnung (Pathian) lamin boruakah a thlâwk bo ta daih a.
Siamtu hmâah Adama chu a ṭawngṭai a, “Lei leh vàn Lalpa, i hmeichhe min pék kha a thláwk bo ta daih mai,” a ti a. Mi Thianghlima (Pathian) chuan vàntirhkoh pathum chu Lilith-i hruai tûrin a tîr ta a. Mi Thianghliman Adama hnênah chuan, “Lilith-i a lo kîr leh duh a nih chuan a ṭhaah ngâi i la; a lo kìr duh loh erawh chuan a fate zînga 100 chu ni tin an thih a remti tùr a ni,” a ti a.
Vàntirhkohte chuan Pathian chu chhuahsanin Lilith-i chu an zawng ta a. Hmâna Israel-te ûmtu Aigupta sipaite tlâk hlumna Tuipui Sen lâi takah khân an va ûm phák a. Pathianin thû a chahte chu vàntirhkohte chuan Lilith-i chu an hrilh a; ani chuan a pawm duh chuang lo! Vàntirhkohte chuan, “Tuipuiah hian kan tlák hlumtîr ang che,” tiin an vau a. Lilith-i erawh chuan, “Min kalsan rawh u. Nausênte chunga natna thlen tùra siam ka ni a; nausên chu mipa a nih chuan a pian aṭanga ni 8 chhûng a chungah thû ka nei ang a, hmeichhia a nih erawh chuan ni 20 chhûng a chungah thû ka nei ang,” a ti a.
Lilith-i thusawi an hriatin vàntirhkohte chuan lo kîr leh hrãm tùrin an nawr a; nimahsela, Lilith-i chuan Pathian nung, chatuan Pathian hming chhâlin, “Eng hunah pawh an thil awrh (amulet)-ah i hming emaw i lem emaw ka hmuh chuan nausên chungah thiltihtheihna ka nei lo ang,” a ti a.
Lilith-i chuan ni tin a fate 100 an thih chu a remti bawk a. Chutiang chuan ni tin ramhuai fa 100 an thi ta ziah a; naupang thil awrhah vàntirhkoh hming an ziak ṭhin a. Lilith-in chûng hming chu a hmuh chuan a thutiam kha a hre reng a, naupangte chu an dam chhuak leh ṭhin a ni.
Hei hi ‘The Alphabet of Ben Sira’ lehkhabûa Lilith-i chanchin chu a ni; hmun dangah pawh Lilith-i chanchin sawi belh tùr a awm nual bawk. Lilith-i chungchâng hi Kristian leh Juda zirtîrna do záwnga ziah a ni a; Bible pawm fel hnû daih, kum AD 700–1000 inkâra ziah a ni. Babulon (Gilgamesh Epics) thawnthu beh chhana ziah a ni bawk a; rin tlák a ni lo a, Kristiante tân phei chuan pawm chi a ni lo lehzual.
Bible chuan mihring siam chungchângah Adama leh Evi siam thû bák min hrilh lo. Hmànlai thawnthûah erawh chuan ‘Lilith-i’ chu ramhuai nèn an lo sawi zawm ṭhin. Lilith-i chanchin chu thawnthu phuah chawp satliaha ngaih chi a ni a; Isua Krista ringtute chu thawnthu lamah an pêng bo tùr a ni lo (2 Tim 4.4; cf. Tita 1.13, 14; 2 Pet 1.16).
Gen 5.1-3 ṭan chhanin mi ṭhenkhat chuan Pathianin mihring a siam khân ‘thû ngawta siam’ leh ‘leia siam’ a nei a; mihring siam chi hnih an awm an ti ṭhin. Tûn hma khân zirtîrna dik lo páwl siper pakhat chuan he thû hi an vawrh darh ṭhin a; tûnah pawh mi ṭhenkhatin chutiang chuan an vawrh darh a ni àwm e.
Mizo Bible hman laiah khân O.V. Re-edited ’13 thleng khân Gen 5.1-3-ah hian mihring siam thû sawinaah khân ‘thû ngawta siam’ tih kha vawi 3 a awm a. Kha kha a dik tâwk lo a; a letlingtuten an ngaih dàn an thun tel mai a ni. Mizo Bible (O.V. Re-edited ’13) buatsaih lâi khân ‘thû ngawt’ tih kha paih ka rawt a; BSI hotuten, “A lehlin chu khawih lo mai ang u,” an ti a. Chuvàng chuan Mizo Bible (O.V. Re-edited, ’13)-ah khân a ngâi ngâiin a lo chhuak leh a ni.
Mizo Bible (O.V. Re-edited ’17) buatsaih lâi khân Genesis 5.1-3-a ‘thu ngawt’ vawi thum awm kha paih ka rawt leh a; lehlin thar (C.L)-ah pawh a awm tawh lo tih ka ṭan chhan a. BSI Translation Cell chuan ‘thû ngawt’ tih paih chu a remti ta a; Mizo Bible O.V. Re-Edited ’17-ah kha chuan Gen 5.1-3-a ‘thu ngawt’ vawi 3 awm kha paih a ni ta!
Tûn hmâa ‘thu ngawt’ ti-a an lo dah belh chhan ni àwm tak chu Hebrai ṭawnga ‘siam’ tihna ‘bara’ kha ‘awm lo ata awma siam’ tihnaah an ngaih ṭhin vàng a ni ang. Hei hi tûn hma chuan Bible zir mi thiam zîngah pawh sawi fiah dàn chi khat a ni ṭhin rêng a! Amaherawhchu, thiamna a lo ṭhang zêl a; Hebrai ṭawnga ‘bara’ chu ‘awm lo aṭanga siam’ sawina bîk a ni lo a, thil ‘awm tawh sâ aṭanga siam’ sawi nân pawh hman a ni tih hriat chhuah a lo ni ta a.
Thil pakhat chhinchhiah tùr erawh chu Hebrai Bible-ah chuan ‘bara’ hmanna apiangah a titu (subject) chu Pathian a ni zêl a; a titu chu mihring a nih erawh chuan ‘bara’ hman a ni ngâi lo thung a ni.
‘Lilith’ tih hi Bible-ah a awm rêng rêng em? Hmun khat Isaia 34.14-ah khân ‘Lilith’ tih chu a awm ve. Mizo Bible hman lâiah chuan “zàn thil hlauhawm pui” tih a ni a; lehlin thar (CL)-ah chuan ‘Ṭaunû’ tih a ni thung. English Bible hrang hranga an dah dàn chu:–
Authorised Version (KJV): screech owl
Revised Version (RV): night monster
Revised Standard Version (RSV): night hag
New Revised Standard Version (NRSV): lilith
English Standard Version (ESV): night bird
New English Bible (NEB): night jar
New American Standard Bible: night monster
Tanakh (Jewish): lilith (footnote: a kind of demon)
Jerusalem Bible (JB–Catholic): lilith
New Jerusalem Bible (NJB–Catholic): lilith
New King James Version (NKJV): night creature
New International Version (NIV): night creature
Good News Bible (TEV): demons
English Bible tam ber chuan zàna thil hlauhawm eng emaw thlentu angah an ngâi a; a hming an vuah dàn erawh chu a thuhmun vek lo. English Bible ṭhenkhatah chuan Hebrai ṭawnga ziah dàn angin ‘lilith’ an ti ve mai bawk!
Isaia 34 hi hnamte chunga Pathian rorêlna lo thleng tùr sawina a ni a; 34.5–17 bîk hi Edom chunga chhiatna lo thleng tùr sawina a ni. Esaua thlah Edom leh Israel-te inngeih loh thu hi Thuthlung Hlui-ah a lo lang ṭhin. Kum BC 587-a Babulon-in Judai ram a lâk lâi khân Edom-hoin Babulon-hote an lo ṭanpui a (Obad 10-14). Juda-te chuan Pathianin Edom-ho chu haw hle tùrah an ngâi (Mal 1.3-4).
Isaia 34.5-17-ah hian Edom ram tihchhiat hnûa a awm dàn tùr a chuang a. Edom chu tihram a ni dâwn a; an ram ruakah chuan tuivalawng leh sakuh, chhimbuk leh choâk (34.11), sihal leh chingpirinu (34.13), sanghar leh chinghnia, sathâr leh ṭaunû (34.14), rûl thláwk thei leh mulukawlh (34.15) te an chêng tawh záwk ang. A awmzia tak chu Edom ram ruak chu ramsa, sava leh ramhuaite chènna a ni tawh ang tihna a ni.
Lilith-i chu Adama nupui hmasa, Evi áia siam hmasak a ni lo; kum AD 700–1000 inkâra Juda pa pakhatin thawnthu a phuah chawp mai a ni. Adama nupui hmasa anga Lilith-i sawi hi Bible zirtîrna nèn a inkalh a; Kristian thurin nèn a inrem lo a ni.