
Guest writer
Mafaa Hauhnar
KHA NUN KHAWHAR TAK KHA!
“Ka rawn zui zel ang
che’ng a:
Zawlkhaw-
ermawii!
Beiseina kê pên a,
Hmangaihna ûm a,
Zalênna ram
kan thlen thlengin.
Chutah chuan,
chuta’n ngei chuan:
Ka bân vâkvaiah
lo chelh la,
Ka ke kawngbo lo kaihruai la,
Ka ko-nghâwng ruakah mi lo uai la;
He nun khawhar tak hi,
Malsâwmnain vur tawh zawk la....
Ka duhna puitlin tawh ang che aw:
Ṭha-Sangzuali!”
Khawharna, lunglênna, nguina, mal ngawih ngawiha inhriatna - he’ng thu phawkphawhraw pui puite hi thu leh hlaa kan mihrâng James Lian Mawia (8.8.1936 - 15.3.2009) hringnun chanchin bu-a phêk tin luahtu an ni.
“Kan vaia kan thih ni chuan,
Pâr-arsi, parh si, parh si,
Pâr-arsi, parh si, parh si,” ti a a lo tualchaipui dial dial ṭhin, a “ṭhianhlui ngaihawm takte” chu an thi bo zo tawh a. An hlim nî leh nuih lai zân te chu kumkhuaa herchhuak leh ngai tawh lo turin chatuan kâwl letliamah a tla pil ta.
A awmkhawhar leh a nunkhaw nguai belhchhah turin taksa lamah a bawrhsawm zui leh zel nen. Zângruh pahnih auh tawh, bân bul tliak thîra zawm tawh, koki dinglam ruh pelh hê bui bawk, kawchhung thipût (internal bleeding) avanga damdawi ina an tlânpui zak zak tawh, cancer natna-ina a tlâkbuak mek leh a kalna apianga ama zun an siakchhuahna bawm iptepuia ah kual ngai renga awm a ni tawh a. A hun tam ber a sên ṭhinna lehkha ziah lam lah a ti hleithei tawh lo a ni ber. Amah ngeiin, “Zu ka rui lo, Cynarea, nangmah ka rui zawk che,” a tih angin tun hmaa a lo intulh tlei ve-na ber ṭhin zu lah chu a thlah hmin hmiah tawh si. A tan chuan a zawhtê vulhte chhawnchhaih a, titipui mawlh mawlh leh tarmit vuaha chal chuar nûng a, harsa ti tak chunga lehkha chhiar bâk han in-awmtleina tur dang a vâng ta khawp mai. Hetih chhung zawng hian kum sûl sawmli (four decades) chuang a thu leh hla ngaihnawm tak tak hmanga Zofate min awm tlei a, lehkhabu rotling ṭhahnem tak min hnutchhiahtu James Lian Mawia chuan Zoram ûksâk a hlawh lo va; “Ka ui, ka âr,” titu pawh a hmu bar lo.
Hringnun thlipui zahngai lo takin mi a nuai vêl chang leh harsatna ruahpui vanawnin mi a nan zawr hnêp changin bîkbona tur pûk leh tawm hulna tur bûk kan mamawh ṭhin. Dim lo baksaka khawharna tuifawnina a ṭhap kân lâwp lâwp chang khan a zeldin ram, duhthusam khawvelah a râltlân ṭhin a; chutah chuan a suangtuahna nen an inkawm a; chul hnu nunhlui te chu a din thar a. An naupan laia an khaw dai phûllênga builukham, naubân leh batling pâr vul chhi chhia kâra a ṭhiante nena an inkuah khâwm dial dial lai hunah kir lehin,
“Zoram-Pari nen, Zawlkhaw daiah
rocket kan siam a.
Ka han zâwt nawn leh a, a inngaihtuah chiang a,
Kei nen chauhva Arsi Chawngmawii-a zin dun tur chuan,
A inphal ta a!” tiin thu-châng mawi tak tak a rawn phuhchhuak ta er er mai ṭhin a ni.
Thuziakmite tan chuan lunglen leh khawhar hi kha teh mah se kan chaw ṭha ber a ni a. Mikawlh sakawlhin pasalṭha a puangzar a, rawhtuina meipui aṭangin rangkachak thianghlim ber ber a lo chhuak ang hian lunglenna leh khawharna tuifawn chuan John Keats, Earnest Hemmingway, Lianchhiari, Lalzova leh James Lian Mawia te ho a rawn vawrh chhuak ta lawp lawp mai a nih reng hi. A damlai ni tla turin suk pawh a chen tawh lo tih a hriat chian hnu (2001) khan, a tha ṭhum hle tawh mah se a han insang mar a. A hun hnuhnung lama a thuziah ṭhenkhat la khawmin lehkhabu ngaihnawm eltiang Nun Khawhar (A collection of writings), thu hlawm 11 chuanna chu mi a rawn hlui leh ta hrâm a. Keini’n a rah duhawm tak chu kan lo tlân tlâng ta a nih hi.
Amah kha hmangaihna châka tuihâla van ruai reng mai niin ka hmu a. Ṭhen leh rual inhmangaihna te hi a ngaihluin a roh ngawih ngawih a, chu chu a thupui hlapui ber pawh a ni nghe nghe. Sapṭawnga a thuziak pakhatah chuan, “Mi hausa leh khawmawh bâwl chingte chu duh leh an eirûk Babel insangah chuan lo chêng mai mai rawh se. Kei chuan chu ai chuan râp in chhâwlbûk, hmangaihna-ina a chenchilha khawsak ka thlang zawk,” tiin hmangaihna hminga chan chhe zawk chan a inhuam thu a sawi a. A “Thurochhiah” ziahah phei chuan, “[Hmangaihna tih] thumal tê reuh hi kan sakhua pawhin a ngaihsan ber, a innghahna, he khawvela Pathian fapa mal lo kal chhan pawh a nih reng kha. ‘.... a ropui ber chu Hmangaihna hi a ni,’ (I Kor 13:13). Chu chu ka nu thurochhiah a ni a; kei pawh ka lo upa ve ta, in zingah ka awm rei thei tawh lo vang - chu bawk chu Thurochhiah atan ka hnutchhiah a che u. Pathian nen inrem thei ila, kan ṭhenawmte nen inrem ila, kan ṭhenawmte’n an ṭhenawmte rem sela... chutih hunah zet chuan kan khawvel hi Damlai Pialral-ah kan siam thei tawh ang. Ka ti lehpek ṭhin ang: Damlai Pialral!” a ti hial a ni.
Amah leh amah “The Best Nuthlawi Counsellor” tih te, “Bân-Kahpathîra” tih te leh “His Supreme Holiness The Most Reverend Saint James” tih tea hming invuah ṭhin ka Pu James-a ( a lehkha min thawnah reng reng “Ka Nau Mafaa” ti a min kovin, “I û James Lian Mawia” tiin a hming a ziak ziah nâ a, ka “Pû” lo thei lo. “Pu James-a” tih hi a duh lo viau va. “First name-ah ‘Pu’ an dah ngai lo,” tiin ṭan a khawh ṭhin. Amaherawhchu, Britain Lal chhungkua-in mi chungnung bikte hnena knighthood an pêk te “Sir Paul”, “Sir Cliff”, etc. an tih ang hian “Pu James-a” ka ti dawn tho tho. Eng nge min thihsan ngawt teh ei! Ama tihdan takah, a thi ringawt hi a ti-ho ka ti kher mai. Ka thingthu thawlh nun ṭêk sawk sawk kawpin ka nawr châk a ni a), ni e, ka Pu James-a hian mi a ngaina-in mi a chuang der ve em em ṭhin a. Hetia mual a han liam tâk si-ah chuan rualhlui thu leh hla thiam, ṭhian kawma ka kawm ve tak tak ṭhinte chu an liam zo a ni ta der mai a, a pamhmai mang e.
Pu James-a nena hmai leh hmai inhmatawna kan inhmuh hmasak ber kha ka la hre reng. Sabereka Khuangkaih chanchinbu ka enkawl lai a ni a, chawhnu herah kan office-ah a rawn teilût a. Kawrchung dum, kekawr dum leh kamis var a ha a, bowtie dum a suih titi-îk bawk a. Amah chu pa ngo lam, êl kun deuh, zên zaih mai, pa lian êm êm lo; mahse, patê ti a sawi tur ni hranpa chuang si lo. Hmaitlâng hriam lek lek, hmelchhe lo tak a ni a, a vanglai chuan a to ve khat ang tih a rin theih. Ka kut dinglam hmer vawng vawng pahin hla ruahṭham loh mi a rawn chham khum nghal mial mial a. Ka hriatna hian mi a phatsan zeuh zeuh avang hian a hla rawn hril kha a nihna ang chiah chuan ka hrechhuak zo tawh lo. Hetiang deuh hi a ni ta awm e:
“Haw rawh, Ṭhiana, awhhlum hrui i suih dûn ang,
Inkhai uai hnuang hnuang ila
Treasury Bûngpui zarah,
Ṭhangtharte’n prohibition an ti, damlai ka mà e.”
Khami ṭuma a hla phuah kha a dîk diak chuan hre reng tawh lo mah ila; khami ṭuma ka ‘thil’ tawn erawh kha chu ka tan chuan hriatreng loh luih a harsa tawh viau ang.
A hnu lamah pawh kan office kha rawn teiluh nan teh a hmang chhawm ve ta zel a. Titi-in kil tin kil tang kan hrût hova, thuziak turin ka cho âwl lo bawk a, ani pawhin thu chhiar manhla leh ngaihnawm, hlimawm bawk si engemaw zât min ziahsak a. Chu’ng zinga a ṭhen a zâr - Kuu Ku-i, He nun khawhar tak hi, Civil Hospital, Lehkhabu lehlin chungchang, etc. - chu a lehkhabu hnuhnung ber Nun Khawhar (2001) tihah khan a telh nghe nghe. Telh atana îtawm tak tak, a telh hmaih si engemaw zat (Mizo ṭawng, Mizo hla leh kan nunphung, Sakhmingin kori a tu nem maw, Scramble, my love, Thurochhiah, etc.) a ziak bawk. A lehkhabu hming hian ama nun kawng chhuk chho a phawrh chiang khawpin ka hria. Thu leh hla buru leh turu tak tak “Tihchhuah loh tur” (for your leisure reading only, not to be published) a tih engemaw zât mi a râwlrûk bawk a. A ziaktupa-in “chhuah loh tur” a tih miau avangin a zahawm êm a, amah berin mual min liamsan ta bawk si nen chu’ng a thu leh hla “bawnrâ” tak tak chuan chhiartute hnên a thleng phâk ve dawn ta lo kumkhua a nih hi. A hla thlan khawm ka nuihpui hnem a, a “We are Dreamers, Cynarae and I” ka ṭahpui ngunzia te hi aw! In zavaiin, awhfîk vek ule!
A thih hma kum nga vela a hriselna a hniam tâk zel avanga a pâwn chhuah peih tawh loh hnu leh thuziah lam a chawlhsan hmiah hnu pawhin a khawhar chang te, ka thu ziak a chhiar fuh chang te hian mi a rawn phone ṭhin a; kei pawhin a khât tâwkin, a lehkhabu chhiar turte kensakin Chaltlanga a chenna inah ka han tlawh fo bawk. Nikum hmasa kum tâwp lam aṭang phei kha chuan ka ṭhian hnaivai - chanchinbu mi leh thuziak mi - mi sawm chuang hnenah Pu James Lian Mawia kan chân mai a hlauhthawnawm thu sawi pahin, “interview” ngei turin ka râwn hlawm a. An kâwm ta hlawm em ka hre lo. Ka han inngaihtuah chianga keia tak pawh hian kumin chhung hian ka lo la han be pawpin ka lo la han tlawh leh lo reng reng tih ka hre chhuak a; a pawi ka ti takzet a ni. Ka lehkhabu thar ber Thlaler Aurawl (A miscellany) copy nikum kum tâwp lama ka han pêk kha kan inhmuh hnuhnun ber a lo ni ta reng mai a nih chu.
A nawlpui chuan Pu James Lian Mawia hi
Sapṭawng thawnthubu letling thiam tak ang chauhin kan hria a ni mai thei. Kristian tihduhdah tuarte puala buatsaih Tortured for Christ thlakip chanchinbu (Interdenominational International Multilingual Christian Monthly) lehlin hna a thawh bâkah thu (essays) lungchhiatthlâk leh hlimawm engemaw zât a ziak a; thawnthu a phuah bawk a. Milton-a Paradise Lost ang deuh Van Indona ‘epic’ pawh a lo phuah kûr ve lêk lûk tawh a ni. Poetry lam tih lahin Mizo leh English-in engemaw zat a phuah a; Sap poetry Zoṭawnga a lehlin leh, Mizo poetry Sapṭawnga a lehlin pawh chhiar tham fê a ni. Ka han chhût ka han chhût hian Mizo zingah Sap thawnthu lehlinah JF Laldailova tih lohah chuan sulhnu a ngah ber mai awm mang e ka ti.
Mi danglam bîk tih takah Ka Pu James-a hi chuan ama thlanlunga ker tur thu-châng pawh fiamthu-in hetiang hian a lo phuah thlip thlep tawh nia:
“Ding r’u! Kristian vâkvaiho,
Hetah James Lian Mawia a zâl e;
He thlân in rawn rah vaih chuan,
Ka lû rap in ni mai!”
(Halt! all Christian passersby,
Here lies James Lian Mawia;
If you trod on this grave,
You trod on my head) tiin.
Kum 1999-ah daih tawh khan “duhsakna” thu typewriter hmanga lehkhaphêka felfai taka chhut chhuah, a hming a ziah hnan thlap chu hetiang hian min hlân a:
“Nang duhsakna ka hlân na’ng che,
Thlafam dairial ka chan hun chuan;
Min vuina kawng lamtluang chhuinaah,
Ka kuang zâwntu ni ve na’ng che.”
(Herewith mine privilege for you,
On the sad day of my demise,
At the funeral procession,
Be one of my coffin-bearers) tiin.
Ani meuhina hetiang vohbîk duhsakna ropui min hlân hi a hlu êm a, tihhlawhtlin loh phal chi ni pawhin ka hre lo. A thu min rochhiah anga a kuang zâwntu (pallbearer) nih hrâm ka’n tum tehlul nen khawvelah hian keimah chauhin ka awm ta tehreng emaw ni Pathianni zan dar 11:45-a a thih thu leh Thawhṭanni-a an vuiliam tâk thu chu Thawhleh tûkah chanchinbu aṭangin ka hre ve chauh va; phêngphehlepa khua a tlai lutuk tawh si! Ka hrilhhai kher mai. “Mi dangin min hrilh nachang an hriat loh paw’n a fapa Marema tal chuan hriat âwm tak,” ti tein ka insawh ka insawh a. TV leh radio lamah lah thâwm engmah ka hre si lo. Khawvela kum 73 dawn a khualzin chhunga a kawng zawh tâwpna bera a thu min chah ka tihhlawhtlinsak thei ta lo kha a va han pawi lungrun em!
Eng pawh ni se, Pu James, i awmna hmuna ka lo thlen ve hunah chuan Lunghlu Kawngkhâr Mawiah khan zângpharin min lo hmuak la, hranden zupui ka rawn put na’ng che. Tichuan, “He nun khawhar tak hi malsâwmnain vur tawh ang che aw..”