
Guest writer
Mafaa Hauhnar
AK-47 AIIN
Literature hi a nung a, thil a tithei a, khandaih hriam tawn eng ang ai pawhin a hriam a, tiin literature-te literature, Bible thuchâng hi han kai danglam ta zauh ila, kan Pathian thu thiamte hrik a tithak tham em lo vang chu maw?
Heti lam hawi hian, Sap lehkhaziakmi Edward Bulwer-Lytton chuan kum 1839 khan, a lemchan thawnthu “Richelieu; Or the Conspiracy” tih-ah ṭawngkau a lo chhep tawh a, “Ziakfung chuan khandaih aiin thil a tithei zawk a ni,” (The pen is mightier than the sword) tiin. He thu, entir (aiawh) nei ṭawngkauchheh “metonymic adage” hi a lâr chho zui ta hle a, “ziakfung” hian “thu leh hla/literature” a entir a, “khandaih” hian, “tharum thawhna leh ralthuam” ai a awh thung.
He thu, ṭawngkam danglam hreta lo chher chhuak hmasatu chu Assyrian mi fing Ahiqar kha a ni âwm e. Ahiqar-a Zirtirna bu copy, BC 500 vela mi ni a hriatah chuan, "Thu chuan ngûnhnâm aiin thil a tithei zawk (The word is mightier than the sword)" tih a lo ziak tawh. Heti lam hawi zawng hian Euripides te, Shakespeare te, leh Robert Burton te pawh khan âwkâ an lo nei zauh tawh.
A hun laia hriamhrei hlauhawm bera ngaih ai pawha thil titheia an sawi chu thu leh hla hi a ni a, tunlai ṭawngkamin sawi ta ila, literature hi Kalashnikov AK-47 Assault Rifle aiin a bon zawk! Napoleon leh a Italian campaign chungchang a ziahnaah pawh, Emil Ludwig chuan, "A ram lâk zahve vel kha chu thu thiltihtheihna hmanga a lâk a ni," tiin a ziak.
Harriet Beecher Stowe-i thawnthubu ziah “Uncle Tom’s Cabin (Life Among the Lowly)” tih khan mite a hnehin, an thinlung a khawih thûk em em mai a. Sal bân duh leh duh lo boruak a lo alh chho nasa zual sauh va. American Tualchhung Indo (American Civil War) a chhuah hlim khan US President, bawih bântu, sal chhuahtu ropui Abraham Lincoln chu Stowe-i nen hian an inhmu a, “Nang hi i lo ni maw nu te tak tê, he indona pui tak chawkchhuaktu lehkhabu ziaktu chu?” a ti a ni âwm e. Kha nu dawrâwm tê kha America rama bawih bân duhho inpumkhattir a, bawih bân a nih theihna tura a huhâng ngah ber pâwl a ni tlat.
Hmasang BC 380 vela Plato lehkhabu ziah, The Republic chuan a hun lai aṭanga vawiina mite rilru chu finna thuk leh politic thil ngaihtuahna (philosophycal and political thought)-ah a la kaihruai nasa hle a. Thomas Paine-a lehkhabu thehlep, Common Sense (1776) chu American Colony-te mahni-a ding tura ko chhuak ṭantu a ni a.
Adam Smith-a The Wealth of Nations (1776) chuan kawnghmang fel tak neiin khawvel pum insumdâwn tawnna chu mercantilism aṭangin capitalism-ah a thlâk dâwrh a.
Mary Wollstonecraft kutchhuak A Vindication of the Rights of Women (1792) chuan nasa takin hmeichhe dinhmun a chawi sang lawp a.
Karl Marx leh Friedrich Engels te lehkhabu thehlêp, The Communist Manifesto (1848) chuan kum zabi 2onaa communist political systems lian tham a cho chhuak a, Cold War chhuah chhanah pawh khan engemaw ti zawng chuan a ngaih theih ang.
Charles Darwin-a lehkhabu On the Origin of Species (1859) tiha a theory vawrhchhuahho chu tun laia biological science zawng zawng deuhthaw bulṭhut hi a ni.
Upton Sinclair-a thawnthubu The Jungle (1906) chuan America rama an rantalhna hmun ṭawphnawkzia leh an sâwngbâwl dan tuihnai lohzia a pho chhuak chiang hle a, chu chuan khawvel ram tam tak thin a khei a, America ram aṭanga an sa lei pawh a lêt zetin a tlahniam nghal a - an rolrelna in sangah meuh dan thar tam tak an siam phah a ni.
Khawvel tidanglamtu lehkhabu sawi tur a la ṭhahnem mai, Jane Jacobs ziah The Death and Life of Great American Cities (1961) te, Rachel Carson ziah Silent Spring (1962) te, Ralph Nader ziah Unsafe at Any Speed (1965) te, leh a dang tam tak a la awm a ni.
Italian Insuihkhawmna (Unificazione italiana), “Risorgimento” an tih mai a lo thlen theih nana literature pawimawhzia te chu a hrana thupui vaipui tham zet a ni a. German Insuihkhawm Lehna (Deutsche Wiedervereinigung), GDR (East Germany) leh FRG (West Germany) daidangtu Berlin Bang vuak ṭhiaha a awm theihna leh, ram pakhata an inchhûn khawm lehna atan pawh literature chu a mei-zang hlaptu ber pakhat a ni. Literature thiltitheihna chu kha daih kha asin.
“Literature hi Merriam-Webster dictionary-in a hrilhfiah dan chuan,” ti te, “Heti hian Cambridge English Dictionary chuan a dah a,” ti te, “A ṭobul chu literatura/litteratura tih Latin ṭawng a ni a, littera (lehkhathawn emaw, kutziak emaw sawina) tih aṭanga chher a ni,” ti te-in, nangmahni awi mu turin, in kâ ka rawn kap dawn lo.
Literature chuan, a zau thei ang bera sawi chuan, ziaka thil dah reng reng a huam vek a, âwkâ-a sawi leh sak, “oral literature” an tih mai thlengin a huam a. Han thitfîm a, han sawrzîm deuh chuan, a thu leh hla themthiamna zawng leh finna lam kawnga hlutna (artistic or intellectual value) nei tham bik sawi nana hman a ni, tih kan hriat vek kha.
Indopui I-na hun lai kum 1914 Christmas urlâwk tlai khan Belgium rama Ypres hmunah British leh German sipaite chu indovin an in-ep mup mup a. Trench kotlanga lu lawr zauh pawh an insai lir nghal hlawl hlawl mai kha a ni a. Hemi tlai hian a khawii rama ve ve pawh a tûk lawka Krismas lo thleng tur chuan an thinlung a tithar ngang a ni ang. Mahni khingpuite mitmei vêngthâwng tak leh râlṭi chung chungin an tawmkûk te chu an cheimawi a. Chutia an inkar boruak rit taka a awm lai chuan German sipaite chuan an trench khur aṭangin, anmahni ṭawngin Krismas hla lar “Zanthiang reh lai takin” (Stille Nacht) tih chu an han sa ta dual dual a. An hla sak thâwmah chuan British sipaite pawh chu an insum zo ta bik lova, “Silent Night, holy night,” tiin an lo chhâwn ve ta nghal a. Kar lovah an indona mualah chuan chhuak khawmin, “Tommy, in ṭha maw?” “E, Jerry, Krismas chibai ule,” tiin lungrual taka chibai te inbuk tawnin, thilpek an neih ang angte an inhlan tawn nak nak a. Hla avangin khawvela Krismas chhinchhiahtlak ber pawl an hmang ho ta a ni. He hmunah chauh lo pawh indona mual hran hranah, Krismas hi hlim takin an hmang ta hlawm a ni. A hmaa Pope Benedict XV-ina inrem lailâwkna nei tura a ngen lawm lawm pawha a hlawhchham leh der hnu-ah hla avangin an inkarah hun engemaw chen (hmun ṭhenkhatah chuan Kumthar ni thleng) boruak muanawm an neih theih phah a ni. Ni e, literature chuan indona muala ralthuam ṭihbaiawm ber ber nena in-epte ngei ngei pawh zu han tipumkhat thei a!
Thawnthu phuahtu hmingthang F. Scott Fitzgerald-a, vanduaithlak taka kum 44 mi leka a thih hma lawk khan, Hollywood chanchinbumi Sheilah Graham nen an intawng a, inlaichinna kawng bumboh tak an zawh dun nghe nghe. Poem ropui tak tak kha an chhiar dunin, an lâwm dun ṭhin a. John Keats-a “Ode on a Grecian Urn” te, Andrew Marvell-a “To His Coy Mistress” te. Sheilah chuan kha’ng an kutchhuak aṭanga hmanlai mite’na hmangaihna an pho chhuah dan a hmuh khan mak a ti tâwp thei lo va. Fitzgerald chuan heti hian a hrilh ta a:“Chu chu alawm literature zawng zawng duhawmna zinga a ṭhen a zar chu ni. I mal lo va, i khawhar lo va, tuma hnen aṭangin i thlaler lo tih i hmuchhuak a. i bei a, i thla a muang a, i tel ve ngawih ngawih ṭhin,” tiin. Literature chuan mahni-a nghalpâ ang maia mal tlatte pawh mi a thlunzawm a, mihring a tu a mah hi thliarkar kan awm lo, tih min hriattir a, hriat loh hlânin min lo uap khâwm ṭhin.