Lawmnaa khat

A khuhhawnna: John Hughes (1872-1914) chu i hriat mi a ni ngai lo maithei. A Wales hnampuite paw'na an mi ngaihsan hming an tlar zingah a hmatâwng pawl a ni lo maithei. Mahse vaivuta a kir leh hnu pawha a sulhnu dam reng zinga mi chu hringnun tui fâwn ko bûr bûr chunga lei dawh ang maia beiseina leh zalenna thlentu pawimawh a la ni ta reng a, "Khawvel sum tinreng leh lunghlu" aiah "Lawmnaa khat rilru thianghlim" chu 'a thu' talin kan la zawng ta zel zawng a nih hi maw!

Amah John Hughes khan kum 42 chhung (chauh) he leilungah hian a hun a hmang a. British-in ram ni tla seng lova rorelna thla zâr ta duai duai anga an inngaih lai kha nang tho mah se, Wales khua leh tui a lo nih ve ngawr ngawr-na khan a ni tin khawsak rêl kawngah kori a tu thui tehchiam bik lo a ni maithei. Nge, tem ve zuai tho?

Sailo lal hmingthang, Bengkhuaia'n Zoluti a se zâwl chhuah leh kuma piang kha a ni a, John Hughes kha. Nikhua a la hriat hma khan Kumpinu chuan hê-ah, Zofate tualchaina buzawl thlengin min rawn luhkhung a, hausakna leh thiltihtheihna lamah uang thei dinhmuna an la din lai kha a ni.

Khatih hun lai, Zofate thuthlung hlui leh thar a inṭhen lai vel khan February 13, 1872-ah John Hughes kha Penybryn (Wales) ah a piang a. Thingtlang in naran tak aṭanga lo zichhuak a ni a, eizawnna bul a ṭanna pawh a naran tho.

Kum hnih a nihin, kum 1874-ah a pa (William) leh a nu (Elizabeth) te'n Landore (Swansea) lamah an pempui a. An khawsakin a zir bik ngang lo nge, a zir ngang zawk, kum 12 a nih chuan John Hughes chu sikul aṭangin a chawl fel der tawh! Morriston-ah Dyffryn Steel and Tinplate Works-ah tirhchhiah hna a thawk a, kum 10 chuang erh awrh a thawh hnuin nupui a nei a, fanu pathum an hring a.

A thawhnaah marketing manager hna a chelh hnu, khawvel ram hrang hranga an hna a vah kualpui hnu leh, ṭawng chi hrang paruk ngawt a hman theih hnuin kum 42 a nihin a boral a. A sual chhuah, a pal chhuah - nun khaw nuam chen rei hmanin a dam ta lo maithei e. He planet-a thim leh êng a tawn chhung kha rei lem lo mah se, retheih leh hausak erawh a kawp ve zuai hman niin a lang a. A nun kha a châng chuan ṭhawngaleivir-in a nuai mup mup chang a awm ang a, a châng erawh chuan thlifimte paw'n a chhêm daih ve sawng sawng ni a tawng ve ngei ang.

Eng pawh chu ni se, eng dinhmuna a din laiin nge heti ang hla ze mawi em em maite hi a lo phuhchhuah tak nawlh ang le?

"Khawvel sum tinreng leh lunghlu,
Ka dil lo, nawmsakna nen;
Rilru mawi leh thianghlimna chu,
Ka dil zawk, chu'ng zawng ai chuan...."

A dinhmun hniam tak aṭangin Van khi chiang em emin a hmu nge ni ang a, a dinna dawhsan lo inkam sân tak avangin Van khi a hmu chiang zual leh ta zawk ang?

Rualel-na rilru kha anni hunah chuan a na hle tawh ang tih a chiang a. Chhungkhatpa, nupui fanau (fanu pathum a nei a) hrawk châwm tan chuan khawvel sum tinreng leh lunghlu chu a tlukpui awm thei ngai lo a ni dawn lo'm ni?

Mahse, Pathian chu sawi loh, Pheichham pawh hmu se, phurh zawh loh pawisa leh kawtkaia lungte zat lunghlu ai chuan "Rilru mawi leh thianghlimna" chu a dil zawk var var dawn chu a ni a. A Solomona ruih a, Tirhkoh Paula "inchei dan dik bu" te pawh bel hlurha chhiar ṭhin a nih ngei awm hi maw! Nia, pawn lam aia chhung lam ngaipawimawhtu Pathian a be miau alawm!

John Hughes leh a dinhmunte kha hre reng reng lovin Sunday School-ahte khan kan piah Tlângchêng kawr ruam khâwk ram ram khawpin kan lo zai ve ngheng tawh a. Sunday School zirtirtute'na tianga dawhkan an vuak rem rual khan -

"Lawmnaa khat rilru thianghlim,
A mawi tuktinpar aiin...."
tiin kan lo insâwi ve nghal nghal tawh a nih kha!

Mahse khatih lai khan John Hughes-a duh ber, 'Rilru thianghlim' kha cartoon-a mi fel pawl ang maiin dil belh ngai lova kan nunpui sa kha a ni ve tlat! A intifing hmasa leh hlemhle hmasa te'na vairam aṭanga Zofate pawisa tur an rawn thawn chhoh an lo inchuh luih luih lai leh an inphiar ruk fan fan laite khan keini chuan vantlang bawlhhlawh paihna hmunahte khan lawmna kan chhar leh nawlh nawlh zel a. Tumah initsikna leh inelrelna them pawh awm lo khan mi toothpaste paih tawh, a kuangbâng zût tur tlem la awmte kha kan inliah chhâwk tak liam liam a!

Mi diary hlui, a phek âwl tlem la awmte kha milem ziahna'n kan chhar a, lawm takin in lamah kan tlan hawpui chawn chawn a. Pu Thantlaia ṭhelret ṭhial hnu, phul chunga a paihte kha kan tan chuan 'manna' a ni hawt e!

Tawn apiangah mahni lawmna chauh pawh ni lo, ṭhiante lawm ve-na tur pawh hmu thei nghal zel kha kan ni roh a. Ṭhiante mit na hri kai, a lên darh hlauh vanga sikul aṭanga an hawtirte kha kan awt ngawih ngawih a, ṭhiante anga mit nat ve châkin an mitêk-te pawh kan mitah kan in-khilai-tir ṭhin kha maw le! Ṭah hi nuihin a zui zat zel a; chawhma chhung ṭhiante haw tur chuan sipai 'sazai' ang tak tak paw'n min hrem se, thlan aṭanga Isua thawhtir loh tum ang vel chauh a ni ang!

Kan ṭawngṭainaah pawh - "Aw Lalpa, chaw leh thil tinreng min pek avangin kan lawm e..." kan ti mai a, a bak chu kan hisap tel lem lo. Kan hahdam thluam mai - chaw ber a awm ahnu!

Tunah erawh chuan John Hughes-te ang bawkin mi hriatpui lem loha hah ruk ṭunna leh helhkam eng ilo hi a tam ve ta! Pu Hnuna sikul kawta mipa naupang kekawrbul mawng ṭet hrip hrepte kha punkhawm leh theih dan awm tawh hek lo le, kan nuna hun thar lo inbin liam chho zel chuan chona chi hrang hrang a hmachhawn a, kan bitum azir zelin kan rilru lah a inthlak ngun!

Intihsiak leh intlansiak, intheihsiak leh inneihsiakna tualzawla kan inbuan luih luih hnu hian John Hughes ang khan -

"Khawvel ropuina ka dil chuan,
Sirva ang a thlawk bo ṭhin;
Rilru ṭha, thianghlim hlu tak chuan,
Kumtluang chenin min hnem thei,"

han ti ve thluam mai ṭhin tur hi, kan han ti thluam thei ta lo ṭhin a. Kan neih hlen theih tur ni reng reng lovah hian kan buai mup mup a, a sual thiam apiang dinchanna ni awm takte pawh hi a la ni zui a! Chu achhapah, dam chhung leh tlem min la dampui thei tur thil 'taktak' ai chuan mumang anga zan khat thilthu-a thamral thei thil chu mutmawh hnarmawha kan neih zawk a han ni teh daih bawk a! Ropui saa thuam, mihringte hian kan ropuizia hrechhuak zo lovin, ropui dan phêt ngaihtuah siin mual kan liam nguah nguah zel mai dawn a nih awm hi maw?

Min ti-awihawm theitu nia kan hriat apiang kan fawmkhawm a, kan inbel a. John Hughes-a duh ber, 'rilru thianghlim' ang chi erawh chu chhungrilah kan lo pu palh hlauh ang tih a hlauhawm hial ṭhin - kan 'khawvel sum tinreng leh lunghlu' duh lutuk hian!

A tirin mihringin pawisa a siam a, pawisa-in mihring a siam let ve ta thung a. A siamtu hmaah mihring chu a kûn a, chibai a buk a, pawisa chu a engkima engkim a lo ni ta a! Pawisa aṭangin engkim hi a teh a, hlutna pawh hi pawisa aṭang lo chuan a tehchhuak thiam ta lo va, hringnun leh a thâw chu engmah lo maiah a paih ral ta hiau hiau mai rêng a nih hi maw!

Chuti ang chhehvel nun aṭang chuan alawm, John Hughes chuan -

"Aw Pathian, Chhandamtu zarah,
Min pe rawh, rilru thianghlim,"

tia a dil ni. Dil tur dik a hre bik ngawt mai. Chuti ngawta pek atan chuan a uihawm zawk hial mai ka ti! 'Lawmnaa khat rilru thianghlim' ber a neih tawh si chuan, nun leh khawvel kil tin aṭanga thlir paw'n 'pa nuamsa' a ni mai dawn a. Hlimna leh lawmna-in a bawh chiat ṭhin, naupan lai nunah khan a hranpaa kir leh kher ngai lovin a chêng sam leh nghal êt dawn tihna a ni a. Chhungril ro bawm ṭha mi taivawntu nunah chuan engto leh englo velte hi zawng, khawvel letliama khuarkhurum mawng nei lovah chirhin a lo chhilh bo diak mai dawn bik a lo ni!