Guest writer
Dr Lalchhuanawma Tochhawng
LAL HERODA
Krismas a lo thlen hian kan rilruah Lal Isua lo pian thu a lang thar a; a ken tel mi dang hming pawh a lang tel lo thei lo. Chung zinga pakhat, a chhe zawnga lo lang ve ziah ṭhin chu Lal Heroda a ni. Thuthlung Tharah Heroda tih hming hi a lang fo a, an vai hian mi thuhmun an ni lo tih pawh kan hre vek tawh hlawm ang.
BC 73-ah a piangin BC 4-ah a thi a. BC 37 atanga BC 4, a thih thlengin lal a ni.
A pa Antipater-a kha Edom hnam(Idumai) a ni a. Mi hausa leh huhâng ngah tak mai a ni a. Hasmonian lal hnuaiah dinhmun pawimawh tak a chelh thin bakah Julius Caeser lakah a tlatlum hle bawk. BC 140 velah khan Juda lal John Hyrcanus khan Idumai ram hi a hneh a. Idumai hnamte chu tihluihnain Juda sakhuaah a inlehtir chiam a. Hengho, tihluihnaa Juda sakhuaa inlet zingah hian Heroda Liana thlahtute pawh hi an tel ve ngei niin a lang.
Politics chhungkuaa lo piang tih takah Heroda Liana hi politics thiam tak a ni phawt mai. Juda lal chhungkuaah lalṭhutthleng inchuhna a awm a. Heroda chu loh theih lohin Rome khawpuiah a ral tlan a. Rome-ah chuan rorel khawl Senate chuan BC 40-ah Heroda chu Judai ram lal ni turin an nemnghet ta mai a ni. Tichuan Rome sipai rual nen an thawk chhuak a, Jerusalem an la a, ro a rel ta a ni. Rome tualchhung indonaah Heroda chu Antony leh Cleopatra lamah a ṭang a. Mahse BC 31-a Actium indonaah Antony leh Cleopatra chu Octavian-a chuan a hneh ta mai si a. Heroda chuan Octavian chu a va hmu thuai a, a inpuang fai leuh mai a. Octavian-a (Bible-a Kaisara Augusta) chuan Judai ram awp turin a lo nemnghet zui ta a ni.
A rorel chhung hian thil ropui tak tak a ti. Jerusalemah temple ropui tak a sa a, Jerusalem kulh a siam tha a, Kaisari khawpui a din a, Herodium khawpui a din bawk a. Thil ropui tak tak a ti ngei mai. Mahse a nunrawnna hi a hming chhiatna ber a nih bakah, a kum a lo tam hnu hian rilru lamah harsatna a nei ta tlat mai a. Chu chu tunhma atanga amah lo bawl kual fotu a farnu Salome-i khan remchanga lain Heroda rilru hi a hruai sual nasa hle bawk a ni.
A thih hnu hian a ram awp chu a fate hnenah a hlan chhawng a. Chung mite chu Bible-ah pawh kan hmu zui a. An mi mal hming aiin Heroda tih hming a lang deuh zel a, chuvang chuan mi thuhmun emaw tih mai a awl thei awm e. A fapa Arkelausa chuan Heroda Liana ram awp zatve changin Judai ram leh Samari ram a awp a. Ani hi a pa Heroda Liana ang bawka nunrawng a ni a; Josepha pawhin Bethlehem pan lovin Nazareth a pan phah hial a ni(Mathaia 2:22). Rorel a thiam lo va, kum sawm awrh a lal hnuah Rome-in a lalna a paihthla a, Rome mite chuan Jerusalem an ṭhut ta hial a. Chung zinga mi chu Pontia Pilata, Isua khenbeh laia Jerusalem roreltu kha a ni.
Heroda fapa Herod Antipas hian Heroda Liana awp ṭhin hmun lia ṭhena hmun khat a chang a; chu chu Galili leh a chhehvel a ni. Amah hi Baptistu Johana lu tantirtu(Mathaia 14) leh Lal Isuan “Chu sihal” a tih kha a ni(Luka 13:32) a. Lal Isua an man a, Pontia Pilata hnena an hruai hnua Pilatan Heroda hnenah a kaltir a. Kha mi ṭuma Heroda kha Herod Antipas tho hi a ni.
Heroda fapa, Herod hming tel lova Thuthlung Tharin a tarlan chu Philipa a ni a. Philipa nupui Herodi chu Herod Antipas-an a nei a. Chu chu baptistu Johana khan a sawisel a, Herod Antipas-a piancham lawmnaa Herodi fanu Salome-i lâm khan Johana lu a ngiat ta si a, Johanan a thih phah a nih kha. Herodi fanu Salome-i nen hian Herod Philipa hi an innei.
Tirhkohte Thiltih bung 12 lama kan hmuh Zebedaia fapa Jakoba tihlum a, Petera pawh lung ina khungtu Heroda kha Herod Agrippa the First a ni a. Heroda Liana tupa a ni. Herod Agrippa-I fapa Herod Agrippa-II chu Paula lung in tan laiin Kaisari khuaah rei tak a châm a. Rome aiawha Judai ram awp tu chuan lal Agrippa hmaah Paula a hruai tih kan hmu (Tirhkohte Thiltih bung 25 leh bung 26). Herod Agrippa-II chanchin hi a remchan chuan kan la sawi leh ang.
Isua pian laia Judate chunga roreltu Herod the Great kha han sawi zawm ila. A upa tial tial a, a nunrawng tial tial a ni ber mai. A kum a lo tam hnu hian rilru lamah harsatna a nei a; chu chu a farnu Salome-i khan remchangah hmangin a hruai sual nasa hle a(Johana lu tan laia lâm Salome-i nen thuhmun a ni lo). Heroda khan a nupui Mariamme-i kha a hmangaih em em a, Mahse Salome-i hian Heroda hnenah dâwtin a hêk nasa a, a tawpah chuan Heroda hian a nupui duhtak hi tihhlum tur thu a titlu ta mai a. A nupui Mariamme bakah a fapa leh a pizawn pawh a tihlum tel hial a ni. Heng bakah hian mi dang pawh a tihlum ṭeuh mai.
Heroda chanchin kan sawi hi a tlangpui tak ngial pawh a tling lo. Article pakhata ziah sen chi rual lah a ni lo. Kan han tarlan tawite behchhanin ngaihtuah zui atan thil pathum i han tarlang teh ang. Heroda kha Rome phalna hnuaia lal mai a ni a. A awp mipuite kha Juda chauh an ni lo va. Juda leh Jentel zinga duh dan inang lo pui pui tihlawm ngai, Rome khawpui lama roreltute tihlawm ngai bawk a ni a. A khirh hle ang. Judate kha sakhuana la runthlak tak, hnam nihna chapopui deuh mai an ni a. Tihlawm kim an harsa dawn tih a chiang reng mai. Juda ṭheuh ṭheuh pawh an inthurual lo va, chak zawk leh huhang ngah zawk nih tumin pawl leh pawl an iner hle bawk a. Diktak chuan lalna an inchuhna karah Heroda tan kawng a inhawng a ni ber. Mizoram nen a tehkhin theih hle ang. Delhi tlanga roreltute thu lova hmasawnna tur sum eng mah nei lo kan ni ber a. Eng party pawh sawrkar se Delhi khuang vuak ruala lam lo theih lo dinhmunah kan ding a(Assam tih loh North East State hrim hrim hi chu kan ni vek). Judate ang bawkin Mizote hi sakhaw la runthlak tak, hnam bil nihna chapopui deuh mai kan ni a. Kan hotute tan chuan Mizo mipui nawlpui tilawm bawk, Delhi lam tilawm bawk nih a ngai kan ti lo thei lo. Engtia han tih chi tak ni ang maw!
Judate kha sakhua leh politics chawhpawlh tlat an ni a, kha tak mai kha Lal Isua an hmuh fuh theih loh chhan a ni. Lal Isua ngei khan, “ka ram chu he khawvela ni a ni lo ve, ni se ka ṭhuihruaiten an bei ang, a tih laiin khawvela Kristian inti te zingah, Kristian sakhua behchhana politics khel a, lalna leh thuneihna chang tura Kristian sakhua hi hmang duh an awm fo thin a, tun thleng hian an la awm niin a lang tlat a ni. Sakhua leh politics hi mihring rilru hneh theihna hmanraw chak tak mai an ni a. Ṭangkai taka thil ṭha tih nana hman theih, mihring kan nih chhunga awm ve reng tur an nih rualin mipui rilru hruai sualna hmanrua pawh an ni thei. Keini hian eng angin nge kan kalpui? Isua hmel hliah khawp hian politics leh sakhua hi kan kalpui palh thei lo maw? India hian Hiduism leh India hi eng angin nge a kalpui mek a, engtin zel nge kalpui a tum ang?
Mizo upain an sawi angin Lalna zu hi a thlum a, chuvangin mi tam tak chuan lal tumin engkim an ti bawrh bawrh mai thin. An kum a tam a, ṭhangthar nun an man phak tawh loh thlengin lal an tum thin. Heroda chauh hi a ni lo va, tun thleng hian thuneihna leh lalna an neih dawn chuan pawisak nei mang lova che duh hi an la awm zel a ni ber mai. Mahse a tawpah chhe takin an tlu fo thin. Heroda pawh a rilru a chiang kuang tawh lo naa lal a la tum tlat mai kha a pawi em em mai a. Kan ramah pawh, politician ṭhenkhat hi chu politics atanga chawl tawh tura îtawm tak tak an awm thei ang. ‘Ka hausa tâwk tawh e’ tia chawl mai tawh awm tak takte pawh an awm thei hial lo maw?