
Guest writer
Dr Lalchhuanawma Tochhawng
SCIENCE LEH SAKHUA- AN INDO EM?
Science leh sakhua hi an inkalh fak fak fo thin a. Sakhuain kum tam tak thu dik anga a lo vawn tlat thin kha science thil hmuhchhuah thar leh science hmanga hriatna thar lo awm hian ṭhiat fo thin a. Chu chu sakhua hian a pawm thiam thin lo va. Inhnialna a lo chhuak thin a ni.
Science chuan mihring rilru ngaihtuahna zalen takin a hmang a. Ngaihdan awmsain a khuahkhirh lo va. Mihring rilru zalenna hi sakhua hian a pawm lo fo thin a. Mihring rilrua sakhaw thuneihna kha bo dawna a lan ṭhin vang a ni ber.
Science leh sakhua hi an indo em tih zawhna a awm fo a. Mi tam takin chhanna inang lo tak tak an hmang thin bawk. He article tawi teah hian kan sawi kim seng dawn hauh loh naa rilru chawk tho tur tal chu tar lan i han tum teh ang hmiang.
Sakhua leh science hi an indo lem lo ti pawl an awm a; an indo ti an awm a; an kal hrang hlak ti an awm a; n inrem thlap ti an awm bawk. Heng ngaihdante hi a pawmtute thu thu a nihna lai a awm.
Science hian engmah a do lo. Amah hian a kal mawp mai a ni ber a. A kal kawngah, thil hmuhchhuah thar leh hriatna thar a lo awm a; chu thil thar chuan a hlui a su thin a. A hlui zingah sakhaw thu leh hla a lo awm apiangin sakhuain an do ṭhin.
Sakhua leh Science a inrem tak tak em? Hei hi thu khirh tak a nihna a awm a. Science leh sakhua khaikhina hmeh rem tum an awm a. A tlangpuiin subjective takin an tehe fo thin a; Science-ah objecticity pawimawhna leh a harsat si zia kan sawi tawh a. Sakhuaah phei chuan sakhua hrim hrim hi tan bik nei lova thlir a har em em mai a ni. Hindu an ni emaw, Muslim an ni emaw, Kristian an ni emaw a dang lo. Anmahni tel vena sakhua chauh an thlirin anmahni sakhua nen inremtir an tum ṭhin. Atheist-te meuh pawhin science leh sakhua an tehkhin pawhin anmahni hnaih bertu sakhua bak an thlir phak lo fo a ni. Sakhua chu subjective a nih avangin mahni sakhua kha a laimu-ah kan dah a, chumi hmang chuan science kan thlir a, kan tehkhin ṭhin a ni.
Sakhua leh science hi khaikhin a hmeh rem dawnin sakhaw pakhat chauh awm si lo hi a buaithlakna lai tak a ni. Kristian sakhua leh Science hi lo inrem thlap se Hindu sakhua leh Islam sakhua te chu hnawl loh theih loh an ni ang a; Hindu sakhua leh Science hi lo inremthlap se Kristian sakhua leh Islam chu hnawl an ngai thung ang. Sakhua hi pakhat chauh awm se chu a thu a dang ngei ang. Tam tak a awm si a, a tam mai piah lamah an khawthlir a hrang nuaih bawk a. Sakhaw pakhata thudik tak anga lang kha sakhaw dang tan thudik a ni thei lo. Chuvangin science leh sakhua hi inrem anga kan ngai dawn a nih chuan sakhua pakhat bak chu hnawl vek a ngai dawn tihna a ni.
Sakhua chuan amah tite thei leh a thurin ṭhiat thei chi reng reng chu a do zel a; a la do zel pawhin a rinawm. A do dan erawh chu hmanlai ata a danglam hret hret a; a hunlai milin a insiam rem thin a ni. Chu chu sakhaw lian ho chanchinah a lang vek mai.
Lal Isua hun laiin zirtirna danglam an zirtir avangin Juda sakhua aṭangin tihduhdahna a lo chhuak a. Kristiante an lo tam a; a lian ber an han nih khan rin dan danglam apiang an do leh a. Thu ziak eng emaw zat chu hmuh hleih theih lohin a riral a; mi tam takin nunna an chan leh bawk a ni. Kohhran siamṭhatna a lo thleng a, tharumin an inbei a; thu leh hlain an indo bawk. Hetiang hi a nih avangin science a nih taka vanga a do lohna chhan tur a awm lo a tih theih awm e.
India ramah pawh science hian beih a tawk ta fo mai a. Sakhaw la runthlak chi an awm a, sawrkarah rorelna an han chang ta a; science tak tak hnawl vek phal chiah si lovin sakhaw behchhan Pseudoscience lam an uar ta viau a ni. Islam ramah harsatna an neih thin chuan tun thleng hian a la nghawng a; Kristian ram aiin ana la hniam zawk reng a ni.
Kristian sakhua leh science hi an inlaichin thuk hle a. Science thu leh hla thenkhatte chu Kohhran pawhin a do thin a ni. Chu chu mi thenkhatin sawi mam an tum nasa hle naa a do thin tih hi phat theih a ni lo. Kohhranin a do a, Kristian sakhua erawh chuan a do lo tih theih a ni lo. Kohhran tih te, sakhua tihte hi mihring tel lovin an awm thei lo. Tawng te meuh pawh mihringin a hman tawh loh chuan tawng thi a ni mai a; sakhua pawh mihring tel lo vhuan sakhaw thi an ni mai. Chuvangin Kohran khan a lo do thin a, Kristian sakhua pawhin a do tihna a ni thei ang.
Tunlai erawh chuan ngaihdan dang a lo chhuak a. Kristian sakhua leh Science hi a indo lo ve, ziaktu hmasate kha an sakhaw thlir dan a dik lo emaw a ni ang tih ngaihdan te pawh a awm thei ta a. Science leh sakhua hi rilru zau taka thlir a, a inrem lohna lai nia ngaihte pawh sawi rem theih a ni tih ngaihdan te pawh a lo chhuak zel a. Mithiam tam tak ngaihdan a danglam chho ta a ni. Pahnih khat lek tarlang ila.
Modern Science hi Kristian sakhua atanga lo chhuak a ni: Europe ramah Renaissance a lo thleng a, Reformation a lo thleng a; heng zawng zawng hi Modern Science lo pian chhuahna turin an ṭangkai vek mai
Scientist hmasate kha ringtu an ni: Copernicus te, Occam te, Newton te leh mi dangte kha Krsitian vek an ni a. Kohhran Siamṭhatnaa sulsutute pawh Kristian an ni. Mahse an indo tho kan tih tawh kha.
Zirna leh thiamna keng kawhtu chu Kohhran a ni. Hmanlai Europe ramah khan zirna kha Kohhran huang chhunga puithiamte khan an awmna hmun ṭheuhah an kalpui a; zirna meichher an chhi a, an tungnung zel a; natural philosophy lam te pawh anniho zara a lo ṭhang zel a ni.
Kristian zawng zawngin an do tihna a ni lo. Kristiante ngei kha Science lama hmahruaitu leh tung nungtu an ni a; Modern Science lo chhuah theihna chhan pawh Kristiante an ni. Mahse Science hrim hrim an pawm vek tihna a ni lo. Science huanga hriatnaah an rin dan mil lo chu kum zabi 21na thleng hian an la do zel a; a remchanna apiangah thu leh hla hmangin an la bei zui zel a ni. An beih nasat ber chu Theory of Evolution hi a ni.
Kohhran chanchin te, History dangte nen en kawp chuan Kohhran hian a rin dan leh Bible a pawm dan mil lo apiang a do thin tih a hriat theih a. Hun hmasa lamah phei chuan tharum leh rorelna(court) hmangte pawhin a lo do tawh thin a. Mi eng emaw zat an hal hlum a; thuziak tam tak an khapin an hal ral bawk a ni. Kohhran Siamṭhatna a lo thlen pawh khan Bible pawmdan inan lohna avangin an indo a; a tir lamah chuan thu leh hlaa indo mai tawk lovin tharum an hmang hial a ni. Amaherawhchu mihring rilru kha a lo danglam tawh a; tharum leh Kohhran thuneihna ringawtin a dang zo ta lo va. Thu leh hlaa indo kha an tih theih chin a ni ta thuai mai a ni. Science leh zirna dangte pawh Kohhran khan hmakhawsang atangin a lo kalpuiin a lo tungnung ngei tak naa, science huanga ngaihdan thar lo chhuak zingah Bible a pawm dan nena inmil lo apiang a lo do ta a ni. Do han tih hian tharum leh ralthuam a kawk kher lo kan tih tawh kha.
Kristian zawng zawngin Science hi an do lo va, Evolution ngei pawh hi mi tam takin Kristian ni chungin an pawm a. Bible kan thlir dan leh kan pawm dan hian science kan thlir dan a tidanglam thin mai a ni. Thuthung Hlui hi kan harsatna a ni fo bawk. Thuthlung Hlui hi Thuthlung Thar mita en tur nge Thuthlung Thar hi Thuthlung Hlui mita en tur ni ang le?