SCIENCE THUPUI

Matric Result a lo chhuak a; science zir tum eng emaw zat an awm zel a. Heihi thil lawmawm tak a ni. Higher Secondary Result a lo chhuak leh a; zirlai tam takin an kalna lam kawng tur an han thlang leh a. Science huang chhungah peng hrang hrang, inang lo tak tak a lo awm leh zel bawk a. Chung zawng zawng huap zo science kan tih chu eng nge ni ta ang le tih hi zawhna awm tak pawh a ni. Vawiin atang hian science lam hawi leh philosophy of science lam hawi kan chhunzawm rih dawn a ni.

Mithianghlim Augustine-a khan, “Hun hi eng nge a nih miin min zawh loh chuan ka hrethiam a; min han zawh chiah hian ka hrethiam lo mai a ni,” a ti a. Science pawh hi kan hrethiam mai a; mahse science chu eng nge tih zawhna a lo awm hian chhan fiah thiam a harsa fo thin a; Eng chin hi nge science ni a eng chin nge science pawna awm tih thu-ah mi tin hi kan thu a inrual hauh lo va; philosopher of science te pawh an ramri kham duh danah an inthurual hek lo.

Science zirlai leh scientist tam tak hian science sawi fiah an tum kher lo va; an zirlai an zir mawlh mawlh a; an hna leh an tihtur an ti mai thin a ni ber. Anni tan hian science hi eng nge tih sawi fiah emaw, ngaihtuah chiam emaw a tul ber lem lo. Mahse tunlai khawvel ram hrang hranga science beitute avangin sawi fiah erawh chu a ṭul ve fo ṭhin a ni.

Science hi mihring rilru, a ngaihtuahna fim kan tihah hian a innghat a. A ngaihtuahna leh a chik theihna te, zawhna a zawh theihnate hi science ṭobul chu a ni. Chuvangin science zirlai chuan a ngaihtuah peih a ngai a, a chik peih a ngai a, zawhna zawt ngam turin a kawlhrawng ve bawk tur a ni. Ni tin nuna thil thleng mai bakah zirlaibua inziak ngei pawh a zawt ngam tur a ni. Zawhna tel lo chuan science-ah hmasawnna a awm thei lo ti ila kan uar miah lo ang.

Zawhna zawt kan tih hi kan hriat loh thil eng emaw hriat tuma a hre hmasatu kan zawt ang hi a ni ringawt lo va; ‘A ni thei tak tak meuh maw?’ tihte, ‘a dik zawk a awm lo maw?’ tihte a keng tel a. Thil awm sa leh hriatna awm sa cho(challenge) ngamna a keng tel tlat a ni. Chu chuan rin mai duh lohna a huam tel nghe nghe a ni. Chuti ang zawhna chuan hriat loh ram a daitir a; hriatna awm sa duhtawk lova hriat belh leh hriat tam leh zual te, a dik zawk zawn duhna te a hring a. He rilru hi hmasawnna thlentu tih loh rual a ni lo. Harvard University-a Professor chuan Physics zirlaite hnenah, “Ka thu sawi hi awih ringawt suh u; a dik leh dik loh chik zui rawh u,” a ti a. Hei hi science rilru pakhat chu a ni a. Mi ropui tu emaw thusawi a nih vanga ring nghal mai lo leh pawm nghal mai lova rilru fima chik taka bih chianna hi science kalhmang chu a ni tihna a ni thei ang.

Science rilru kan sawi chiah mai hi sakhaw miten science an hmuh khaw lohna chhan bul tak a ni fo mai. He rilru hi Zirtir Thoma khan a lo pu ve tlat mai a. Tun thleng hian mi ṭhenkhat chuan amah dem zawngin ngaihdan an siam fo reng a ni. Mi ṭhenkhat phei chuan scientist-te chu sakhaw dodal hrim hrim angin an hmuh phah ti tih fo mai a; science thu leh hla ring duh lo hrim hrim pawh an awm. Tun thleng hian khawvel a mum lo ti tlat te, thlaah an la ṭum lo, chan chawp mai mai a ni ti tlat te pawh an la awm.

Mihring rilru hi a innghahna ti mah ila, a lungnona emaw ama phurpui zawng ringawt erawh chu nghahchhan atan hman chi a ni lo. Chutih a hnehin ama rilru leh thinlunga a lunglen zawng leh a lungnona behchhan miah lovat hu tlukna a siam a ngai thin. Chuvangin science huangah hian thupui pawimawh tak Objectivity hi kalpui loh theih a ni lo a. Science-ah chuan subjectivity hi zaa za paih bo thei lo mah ila, a tam thei ang ber leh a thuk thei ang bera Objectivity kalpui tura ngaih a ni. Kan lungnona leh kan thinlung khawih chi thil,sakhaw thurin leh a dangte dah ṭha a, enchhina leh a dangten an tarlan ang kha ka pawm a ngai a; kan thil hmuh leh hriat emaw, enchhinna emaw kha keima chhunga ka lungnona ang nei ve lo tan pawh dika pawm theih a ni tur a ni. Kan lungnona leh kan thinlunga kan duh dan lam hawia kan kalpui chiam chuan kan thu tlukna a lai thei lo va, nger lam nei ranin science kan kalpui dawn tihna a ni. “Prove tum nei rana chet i la a nih phawt chuan research tak tak i la ti lo tihna a ni” an ti thin reng a ni.

He khawvela thil awmte hi a tak taka awm, kan ngaihtuahna ringawta awm an ni lo tih hi mifing leh mi ril tam takin an lo hnial tawh thin a. Hmakhawsanga India mi ril an tihte khan thui tak an kal pui a. A tak nia kan ngaih hi kan tisa hriatna hmanga din chawp mai a ni a; a tak tak ni lo, kan hriat sual palh thil, ‘illusion,’ mai a ni tih hi an sawi fo thin a ni. Science huangah chuan hemi ngaihdan ep hian ngaihdan lian tak a kal lo thei lo va. He khawvela thil awm te, van sang taka thil awm te pawh khi mihring rilrua awm ni lovin, mihring rilru tel miah lovin anmahni theuhin nihna an nei ve hrim hrim a ni tih hi science chuan a pawm mai a ni. Chung thil te chu an nihna ang anga zir chian a, hriat chian hi science chuan a tum a. Chu hriat chianna chuan chakna a pe tih loh rual a ni lo. Chakna chu thinlung hlimna lam hawi pawh a ni thei ang. Milim chher thiamin milim nalh tak mai a han chher zo a; a kut chhuak a han en a, amahah lungawina leh hlimna lo awm ang hi scientist-te rilruah pawh an thil hriat thar leh hmuh thar atangin an nei thin a ni.

Chu bakah hriatna leh thiamna thar chuan hmanraw thar a pe bawk a. Hei tak mai hi mi thenkhatin science sawiselna remchangah an hmang thin. Science thiamna leh hriatna lo awm thar avangin Atom Bomb a lo piang a; Atom Bomb chauh ni lo, kan mihringpuite tihhlum theihna tur hmanraw changkang leh chak tak tak a lo awm ta teuh mai a. Heng thil hlawuhawmte hi science hmasawnna avanga lo awm an ni the meuh mai a. Mahse “modern science” awm hma daih tawh khan mihringte hian an hun tawng mil zelin a tlukpui ralthuam an lo siam daih tawh a ni. Engtik atang khan nge chem an lo hman tawh. Hmanraw siam nan an hmang ngei mai a; mahse indo hunah chuan an mihringpuite sah hlumna atan an hmang a; thal leh feite chu ramsa tihhlumna atan te, an mihring pui tihhlumna atan te an hmang daih tawh a ni. Mihring tihchhiatna hmanrua an hmuh chhuah aia tam daih hi mihring nun hahdamna tur science hian a pe chhuak a. Science thiamna avanga kan neih lam aiin a chhe lai tak la chhuaka science leh scientist-te dem ching tak an awm thin reng a ni. A tlangpuiin heng mite hi sakhuaa lut thuk tak, science nihna tak tak man chiah si lo an ni zel. Paul Feyerabend-an science lak ata vantlang nun humhim a ṭul e a tih chhan leh annihoin science an sawisel dan hi a danglam daih a, zem khata khung chi a ni lo.

Tuten nge science hmang khaw lo ṭhin kan tih chuan politiciante kan puh lo thei lo. Science atanga hriatna lo awm chu ramhruaitu politicianten ralthuam siamna atan an hmang a; ralthuam an siamte pawh chu a tak taka hmang turin politiciante tho hian hma an la thin a ni. Hriatna thar hmuchhuaktu scientist-te aiin mawhphurhna an nei sang zawk daih a ni. Indona chawk chhuaktute hi scientist an ni lo va, politician an ni a; tunhma tak takah phei kha chuan sakhua hian indona a chawk chhuak thin a. Indonaah chuan an ralthuam neih ṭhat ber an hmang mai a ni. Science dem thei kan awm lo.