FANAU ENKAWL – HMANLAI LEH TUNLAI

‘Fanau enkawl’ kan tih hian a tam zawk chuan ‘Nute’ mawhphurhnaah kan dah deuh ber awm e. Fanaute kilkawi a, anmahni enkawl dan inzir zel tur pawhin nute hi kan beisei hmasa zel niin a hriat a. Nute chu fa hringtu an ni miau a, fate nen an inkungkaihna pawh a thuk bikin a hriat ṭhin a ni. Amaherawhchu, fanaute hi, mipa leh hmeichhe kara piang an nih avangin, anmahni enkawlna kawngah hian mawhphurhna nei sang zawk an awm lo, ti ila kan sawi sual tampui awm lo ve.

Tin, tunlai khawvelah nu tam tak mahni ke a ding ngam an pung zel a, ṭhenkhatah phei chuan chhungkaw chawmtu leh tung dingtu ber an ni a. Chutiang chu a nih avangin, chhungte dang, awmpuite leh Day Care lama thawkten an fate an enkawlpui pawh an awm nual tawh a ni. Chuvangin, kan ro chan fanau enkawl chungchang inzirtirna hi nu leh pate tan chauh ni lovin, in lama naupang enkawltute, school/sunday school zirtirtute, kohhran hruaitute leh rawngbawltu hrang hrangte tan pawh a pawimawhna a nep chuang lo va. Khawvel hmasawnna nasa tak karah hian, kan zavaiin, engtin nge fanau lo ṭhang lian mek leh lo la piang zel turte hi kan enkawl ang tih hi beng sika kan ngaihtuah tlan a ngai tawh takzet a ni.

Hmanlai leh Tunlai khawvel:

‘Uite rim nam’ tia naupangte ngai pawimawh lutuk lo ṭhin kha, tunah chuan, sikula kan fate an thunun danah pawh kan inrawlh kim ta viau mai a. Tunlai khawvelah kan fate tan tukverh zau takin a inhawng a, kawng zawh tur hrang hrang pawh a tam hle mai. Hei hi kan thlir thiampui a, kaihruai tur pawha nasa lehzuala kan inzir a, kan ngaihven a pawimawh tawh takzet a ni. Thil tam tak zingah, fanau enkawltuten kan lo hriat atan leh kan khaw hawi tizautu atan, kan tunlai khawvel tawn mek hi han thlir kual dawn ila.

1. Digital Khawvel: Mizorama mobile phone a rawn luh ṭan kum 2003 chho aṭang ringawt pawh khan nun hi a danglam chhovin hmasawnna hi a zuanin a zuang a tih theih awm e. Hun rei lo te chhungin internet pawh a rawn chak chho telh telh a, mi thiamte sawi danin Generation Z, 1997 – 2012 inkara piangte phei chu ‘Digital Native’ (digital khua leh tui) tih an ni tawh a. Chumi awmzia chu, anni hi inbiakpawhna ṭha zawk awm hnua piang leh seilian, internet pawh an nuna bet tel tawhte an ni. Heng vang hian hmanlai leh tunlaia fanau kan enkawl danah pawh nasa takin a danglam lo thei lo a ni. “Kan hun lai chuan ṭhiante nen pawntoin kan inkawm ṭhin a, phone leh TV-ah kan buai ve lo,” tih changchawi a, naupangte kan hun lai mila hruai tum ngawt pawh a dik theih lohna chen a awm tawh a ni.

2. Artificial Intelligence: Tun hnaiah hian A.I. tia an sawi mai, Artificial Intelligence hian khawvel a deng chhuak mek a, Mizoramah ngei pawh kan lo hmelhriat ve ṭan ta a. Zirna in leh hnathawhna thlengin nasa takin A.I. (ChatGPT, Brad, DALL.E etc.) hian nghawng a rawn nei chho mek a ni. Mihring tha aiah AI hmanga hláwk leh sáwt zawka hna thawh dan hriat chhuah mek zel a ni a. Rei loteah, company, office leh damdawiin thlengin mihring mamawhna a tlem chho telh telh dawn niin a lang. Tun hnaiah AI vangin mi tam takin hna an chan a, Challenger, Gray & Christmas Company report-ah chuan kumin May thla chhung khan mi 4000 vel hna hloh an awm tawh a. Heng bakah hian khawvel a company lian hrang hrangah mi nuai tel hna chan mai thei dinhmunah an awm reng bawk a ni. Sikul leh zirna in hrang hrangah nunkawng tihmasawntu bakah tibuaitu a nih theihna laite pawh kan hriat a pawimawh a ni.

Hetianga AI-in kan khawvel a rawn tuam chhoh zel chuan, kan fate tuina lam kan hrethiam pha lo telh telh a, kan hmuhpui leh venpui theih loh chin a tam zel a, chhuan inkar inhriathiam lohnate pawh a pung zel dawn niin a lang a. Chutih rualin heng thil hian an nunphung, an mizia leh an career (hna zawnna) thlengin a nghawng thei thung si a. Fanau enkawlnaah leh mihring nunhonaah kan thiamna, theihna leh hausakna (resources) te hi an rin duapzia a lang chho telh telh dawn a ni. Amaherawhchu, heng thilte avanga zam mai lo va, Siamtu’n Mihringa finna a dahte hai chhuak a, hmang thiam tura kan inzir chhoh ve zel a pawimawh dawn a. Hmasawnnate hi pawng do mai lova emaw, mit leh beng fahna atan chauha hmang lo va, a hman ṭangkai dan kan thiam ve zel a ṭul hle dawn a ni.

3. Identity Crisis/Gender dysphoria: Tun hunah hian, thil ni thei awma kan ngaih ngai lohte pawh thil pangngai ‘normal’ rawn ni chhovin, mipa leh hmeichhe dinhmun intluk tlanna piah lamah, ṭhalai/tleirawlte zingah, mahni nihna chian tawk lohna rilru a rawn ṭhang chho ve zel a. Hei hian kawng tam takah rilru hrisel lohna a siam nasa em em a ni. Ram changkang zawkte tih dan kan entawn lai hian, kawng dik leh ṭha ber hre lova thil thar (trending) apiang lo pawm leh zawm mai hi thil awlsam tak a ni mai lo va, zawm ve lo nih chu rual pawl lo (‘IN’ lo) riaua inngaih theihna a awm fo ṭhin. Heng karah hian kan thil thlir danten hma a sawn ve zel loh chuan, kan fate nen kan inkarah kak (gap) zau tak a awm thei a. ‘Kan hun lai,’ tih hma chhuan fo lova, an hun lai mila, hengte hmachhawn thei tura kan ṭanpui theih nan hma kan lak pawh a ngai chho ta reng a ni. Chu’ng kan mawhphurhnate hlen tura thil pawimawh tam tak zinga a pawimawh zual tlem han tar lang ila:

a) An khawvel hriat chian: Hman deuha kan nun nawmna hmanrua (luxuries) TV, mobile phone, computer te kha tunah chuan kan fate nuna bet tlat, a lova an awm theih loh (necessities) an lo ni tawh tih hi kan pawm mai a ngai a. Hengte hi an eizawnna leh an hmanrua ber a nih chhoh zel dawn tawh avangin, hmanlaia ram hnathawk tura kut leh ke hman kan inzirtir ang khan, hengte hi hmang thiam tura kan inkaihhruai a ngai tawh zawk a ni. A ṭhatna leh ṭhat lohnate hrechiang tura thil awmzia ngaihvenin, an rilru leh taksa thunun dan zirtir thei tura kan intah hriam a ngai hle a. Kan sawi aiin kan thil tihin an nunah nghawng a neih nasat zawk avangin kan nun ngeiin kan kawhhmuh a ṭul a ni.

b) Anmahni hriat chian: Kan Pathian thu chuan naupang chu an kalna awm kawnga zirtir turin min ti a (Thuf 22:6). Chumi tithei tur chuan, an mi zia leh an tui zawngte hriat chian a ṭul hmasa a. Tunah chuan, hmanlaia an hmuh phak loh, fanau enkawl dan lehkhabu ṭha tak takte leh social media (Facebook, Youtube, Podcast) a mithiamte ngaih dan chhiar leh ngaihthlak tur a tam em em tawh a, mahni mamawh thliar thiam a ngai tawh hial zawk a ni. Lehkha zir sang tak ni lem lote pawhin, mobile hmang thiam kan nih phawt chuan, kan kutah hian inzirna hmanrua ṭha tak kan hum vek a ni. Chungte chu Pathian rawn chung a, kan fanaute nungchang leh mi zia hriatthiamna atana hman ṭangkai hi, fanau enkawltute mawhphurhna liau liau a ni.

c) Inlaichinna nghet siam: Puitling an lo nih hnu pawha fate nun kaihruaia, an hma lam hun thlirpui a, ngaihtuahpui fo hi fanau enkawltute mawhphurhna a ni. Amaherawhchu, hetiang ti thei tur hi chuan, an la naupan viau lai aṭanga kawmngeih a, inlaichinna nghet tak siam a ngai a. Chutianga an naupan laia lo ti tawh lo kan nih pawhin bul ṭan thar leh dan tur kan ngaihtuah a ṭul hle mai. Kan khawvel hun tawn mekah hian, kan fate nena kan inlaichinna aiin midang emaw, khawl nena an inkungkaihna a nghet zawk ang tih a hlauhawm hle tawh a. Kan fanauten, taksa, rilru leh thlarau lama harsatna leh zawhna an hmachhawn chang pawha an pan ber, an tana inhawng, nu leh pa kan nih a ngai a. Fanau enkawlna kawnga mahni pawh inring zo lo khawp a kan bo a nih chuan a pawi hle dawn a ni.

A tawp berah chuan, chhungkua kan din a, a karah fanau an lo piang tawh a nih chuan, an hringnun kalsiam chu kan kutah, eng emaw chen chu, a awm a ni tih hriain, kan hun tawn mil zel a inzir a, ngaihtuahna seng chung a kan enkawl a pawimawh a ni. A ṭulna apianga insiam ṭha a, mahni inthunun a, an zahtlaka nung tura theihtawp chhuah hi kan mawhphurhna hmasa a ni. Chumi rual chuan, vanduaina avanga nupa kawp chawia fanau enkawl ve lote pawhin, he mawhphurhna hlen tur hian kan mal ṭan lo va, hmeithaite ngaihsaktu, pa nei lote Pa, engkim chunga thuneitu leh engkim Siamtu, Pathian kan nei a ni tih erawh theihnghilh lo ila. Mahni thiamna leh finna a innghat emaw mahni thiam lohnate chhuanlama hmang mai lovin, Amah kan rin tlat chuan, min pui turin a hnai reng tih kan hriat reng a ngai a ni. Fanau enkawlna kawngah hian tumah thiam bik emaw thiam lo bik, kawng engkima pass emaw fail a awm theih loh rualin; kan hun tawn mil zela enkawl thiamte hi fanau enkawl thiam kan tihte chu an ni mai awm e.

- Dr Evelyn VL Hmangaihzuali