NGAIHDAMNA

Khami ni, January ni 22, 1999 khan ni dang ang bawkin ni a lo chhuak a. Mahse chanchinbua thu chuang erawh nidang ami ang a ni hauh lo mai. Australia mi missionary, Graham Staines-a leh a fapa pahnih, motor chhunga kalh hnanin an hal hlum tih thu lungchhiatthlak tak chuan India ram leh khawvel a deng chhuak a. He thil thlen aṭanga kum thum velah, Oddanchatram, Tamil Nadu-a Mission damdawi-inah hna ka thawk a, martar ropui tak kalsan tak, a nupui, Gladys Staines-i thusawi ka ngaithla ve hlauh mai a. A thusawi zawng zawng chu hre vek tawh lo mah ila, a fate leh a pasal thattute a ngaidam thei tih thu a sawi khan ka rilru a dek hle a, engtia ngaidam thei nge a nih amah ngei pawhin a sawi thei bik tlat lo! A ngaidam a ni mai lova, Isua Krista ringa chatuan nunna an neih nan a ṭawngṭaisak hial zawk a ni. Khang mite a ngaihdam theih chhan ni ta bera a hriat chu, kha thil rapthlak tak thlen hma pawh khan miin thil te tham teteah pawh a pawi an sawiin a lo ngaidam fo tawh ṭhin a ni. Nitin mai hi a tan chuan ngaihdamna ni a ni a, a ropui hle mai. Hei hi Pathian a chawimawina kawng ropui tak a ni a, Kristiante tan a entawntlak hle a ni.

Pathian rama lut duh apiangte tan ngaihdamna hi thupek awmsa, zawm loh theih loh a ni. “Kan chunga thil tisualtute kan ngaidam angin, nang pawhin kan thil tihsual ngaidam ang che,” tiin kan ṭawngṭai ṭhin a. Thinlung taka kan chunga thil tisualtute ngaihdamna hi mihring tan thil tih hleihtheih a ni lo va, mahse mihring tana tih rual loh hi Pathian ṭanpuina nen chuan a tih theih a ni. Midangte ngaidam tur chuan Pathian khawngaihna kan mamawh a; keimahniah Thlarau Thianghlim a chen a, Isua nena kan inzawm a, a thu kan zawm a ngai a ni.

Ziaktu lar tak, Sarah Montana-i nu leh nuṭa te chu an ṭhenawma rawlthar pakhat, an in rawk tuma lutin silaiin a kaphlum a. He thil thleng lungchhiatthlak tak chungchangah hian Montana-i chuan, “Miten ka nu leh kan nuṭa an ngaihtuah apiangin anmahni thattu an ngaihtuah chhuak tel a, an pathum hian an ngaihtuahnaah kumkhuain an inphuar belhbawm tawh a ni. Phuba lak hi ka tih ngei turah ṭhenkhat chuan an ngai a, mahse hei hi huatna leh lungawi lohna sala min tantir theitu a ni. Phuba lak kan thlan tlat chuan, kan hmelmate nen kumkhuaa kan nun insuihzawm turin, thisenin chhia kan chham tihna a ni,” a ti a ni.

Ngaihdamna hi vawi leh khatah a lo thleng mai thei lo va, a tahtawlin, thil tihsual pawi dan leh a lentham dan a zirin a lo thleng ṭhin. Midang ngaidam tur chuan midang lainatna thinlung (compassion) leh midang dinhmun nena mahni inngaihbel theihna (empathy) neih a ngai a. Sarah Montana-i hian pawi nasa tak khawihtu, tualthah thubuai thuah hnih chunga thiam loh chang mek, tanna lung-in rapthlak turzia chu a hmu thiam a, a khawngaih ta tlat mai a. Nasa takin a inngaihtuah a, a chhungte thih aṭanga kum sarih a liam hnuah, pawikhawihtu chu a ngaidam thei ta a ni.

Mi pakhat chuan, “Ngaihdamna hi sava a bawm aṭanga chhuah zalen ang a ni – bawm chhunga awm chu nangmah i lo ni reng a ni,” tiin a sawi. Mihringte hi setana’n sala min tantir a duh a, min chhuah zalen turin Isua kha a lo kal a. Ngaihdamna tel lo chuan Kraws a Lal Isua tuarna kha a va thlawn nasa tak em! Genesis 1:28-ah mihringte tana Pathian ruahmanna kan hmu a. Pathianin mihringte mal a sawm a, chi tam tak thlaha lo punga leilung hi luah khat turin a ti a. He leilung chunga thunei tur leh thil nung zawng zawng tana malsawmna ni tura siam kan ni. Chutiang taka awm thei tur chuan, kharkhipna hnuaia awm lova, zalen kan nih a ngai a. Hmelmapain kan zalenna min laksak theih dan awlsam ber chu ngaihdam theihlohna hmanga mahni duh thua bawm chhunga kan luh hi a ni. Ngaihdamna tel lova nun kan hman chuan duh taka min siamtu’n kan chanvo tura a ruat kan hloh thei a, kan duh danin kan awm emaw kan tih laiin setana duh dana khawsa mai kan lo ni thei. Hei hi bumna thang hlauhawm tak a ni a, fimkhur a ngai hle.

Ngaihdam theihlohna hian hun liam tawhah min cham tir reng a, tun huna cheng thei lovin min siam ṭhin. Kan ngaihtuahna leh kan thusawiten thiltihtheihna an neih theihna tur leh kan hma lam hun siam tur chuan tun huna kan chen a ngai si a. Chuvangin, hun kal tawha hnawmhnawkte chu tun hnu lam hun kan tihchhiattir loh a ṭul a ni. Midang demna thinlung kan neih tlat hian, kan ngaihtuahnate midang kan thununtir tihna a ni a, kan chakna kan hloh reng tawh a ni. Ngaihdamna hian hun kal tawh a ti danglam thei lova, mahse hma lam hun a tihlimawm a, beiseina thar min pe thung. Zirmite sawi danin midangte ngaihdamna ah hlawkna tam tak a awm a – thisen sang tur a tihniam a, anxiety leh depression a titlem a, rilru a tihrisel a, inṭhian ṭhatna a siam a, thlarau lam nun a tichak bawk a ni. Ngaihdamna chu pangpar kan nuai sawm a, a rimtui lo chhuak ang hi a ni.

Pi Staines-in a nuna ngaihdamna chin ṭhana (habit of forgiveness) a neih chungchang hi ngaihtuah tham a ni. Bible chuan, “Chaw rum erawh chu puitling te tan a ni, chungte chuan a chhia leh a ṭha thliar thiam turin an rilru an sawizawi tawh a ni,” (Hebrai 5:15 CL) a lo ti a. Chhia leh ṭha thliar thiam tur chuan rilru sawizawi a, “a tiha tih” fo a lo ngai a. Eng thil pawh thiam bel tur chuan tih nawn a ngai an lo ti ṭhin a, a dik hle a ni. Will Durant-a chuan, “Kan tih fo ṭhin hi kan nihna chu a ni mai. Ṭhat viau te pawh hi thil pakhat tih vang a ni lo, tih fo vang a ni zawk,” a ti a ni. Khawvela mi hausa leh sum leh pai deh thiam ber pawla an sawi Warren Buffet-a chuan, “Kan thil chin dawklakte hi bansan a harsat hma loh chuan ngaih pawimawh thamah kan ngai lo fo,” a lo ti bawk a. Thil ṭha lo chin dawklak kan neihte ngaihmawh nachang kan hriat a, bansan kan tum meuh chuan min lo phuar nghet viau tawh ṭhin a ni. Tuh rah seng thilah reng reng chuan kan phun aia tam kan seng ziah a ni. Kan rilruah ngaihtuahna eng pawh – ngaihdamna emaw ngaihdam duh lohna emaw kan tuhin, thil tihin a rawn rah chhuak a. Chu thil chu kan tih fo chuan chin ṭhanah kan nei a. Kan chin ṭhan aṭangin nungchang kan seng a, kan nungchang chuan kan hringnun chanvo thui tak a hril ta ṭhin a ni.

Ngaihdamna nei tur hian lawm nachang hriatna (gratitude) a pawimawh a, kan nihlawhzia hi kan hriat chhuah fo a ngai a ni. Thaw thei te, thil hre thei, hmu thei, rim hre thei, ri hre thei, che thei, ngaihtuahna hmang theia kan awm te hi a va lawmawm em! Hlim kan duh chuan mahni aiin midang kan ngaihtuah tam zawk a pawimawh a. Phunnawina tihtlem a, mahni neih ang ang hlut thiam a ṭul hle. Bible chuan, “Lalpaah chuan lawm fo,” turin min hrilh a, hei hi nun hlimna a ni. Hlimna hi he khawvela mi tam takin an zawn a ni a; kan neih loh chu midang hnena kan pek theih loh avangin nei thei turin lawm nachang kan hriat fo a ṭul a ni.

Kum tam tak kaltaah khan mumang mak tak mai, vawiin thlenga ka rilru mitthlaa la cham reng ka nei a. Chu ka mumangah chuan vanramah, Pathian hmaah ka lo ding a. Ka thinlunga ngaihdam theih lohna awm avangin pindan chu a lo rim chhe em em mai a, ka awmna hmun nen chuan a inhmeh lo takzet a. Ngaihdam theih lohna avang chuan Pathianin ka ṭawngṭaina pawh a lo chhang thei hauh lo a lo ni a, sual leh bawlhhlawh tak ni a inhriatna nasa tak ka nei a. He ka mumang hian Pathian rama cheng tura ngaihdamna pawimawhzia min hriatthiamtir a. Khata ṭang kha chuan kawng tinrengah ngaihdamna hi nunphungah ka lo nei ve ta a, chutiang tithei tur chuan Pathian khaw­ngaihnain min thuam ta zel bawk a ni.

Phar natna veiten enkawlna an dawn loh chuan an taksa pawnlang hriatna (nerve) a chhe ṭhin a. Na an hriat theih loh avangin an kut leh ke zungṭangte tih kan leh tih hliam palh a awl hle a, an taksa bung hrang hrang pawh an hloh phah fo ṭhin. Na hriatna chuan an taksa chu chhiatna lak ata a lo veng ṭhin a ni. Ngaihdamna nun kan neih loh chuan ngaihdam lohna hi ngaiah (habit) kan nei thei mai dawn tihna a lo ni a – chutiang chuan mi tam tak pawh an nung mek a ni. Kan rilru leh thlarau chuan, chhia leh ṭha hriatna thiang min hmantir theitu, Thlarau Thianghlim chu a pawh lo tial tial ang a, kan thlarau kut leh ke te chu kan hloh hlen thei mai dawn a ni. Kan taksaah natna a lo awmin daktawr kan pan ang chiah hian, kan thinlunga ngaihdam theih lohna a rawn luhin Pathian hnenah a damdawi zawngin kan kal thuai tur a ni.

- Dr Sairengliana Sailo