
Guest writer
NexGen
FANAU- ENGTIN NGE KAN HMACHHAWN ANG?
Naupang zinga rawngbawlna ka neih hian zawhna pakhat zawh tel ṭhin ka nei a. Nu leh Pa phone password hre zawng ban phar tura ka han tih hian naupang tam takin an phar suau zel zu nia! An hriat dan ka zawh hian, Nu leh pa khawih lai an hmuh aṭanga an hriat thuin min chhang tlangpui ṭhin. Naupangte’n an thil hmuh leh hriat aṭangin awlsam takin thil an zir zung zung thei a, khawvela thil zir chak ber (best imitator) tih hial an hlawh a ni.
Naupangte hian an pianken bakah an thil hmuh leh hriat aṭanga thil an zir chak em avangin nu leh pa ten fanau enkawlna kawngah kanlo inbuatsaih lawk a, kan lo inzir lawk hi a ngai takzet tawh a ni. Kan Bible hian khawvel zir mite tan fiahna (proof/ evidence) alo dah ṭha hle mai. Sam ziaktuin “Ka riruang la famkim lo chu i mitin a hmu a, a ni tela siamin a awm zel a,” a tih hian mihring danglam chak zia, nitin maia kan ṭhan danglam dan a sawi fiah chiang hlein ka hria. Psychologist pakhat, Jean Piaget-an hriatna ṭhan dan “Cognitive Development” a sawi hi zir ho i han tum teh ang.
1. Kum 0-2 (Sensorimotor stage): Naupang khawvel a in ṭan a, an chheh vela thil awmte aṭangin, mit, beng leh pangti hriatna hmangin thil awmzia an zir ṭan tlangpui. Puak lai pawhin mutpui duh bik hla a nei ṭhin a. ‘Tumbailek’ pawh a awmzia hre hmasa lovin kan kut chet dan aṭangin an lo thiam mai zel. An mit hmuha ban kan vai lawp lawp fo vangin kan aw ri leh kan ban che vel an lo hmehbel thiam mai ṭhin.
2. Kum 2-7 (Pre-operational stage): Hetiang hunah hian mahni chauh an inhrechang a, mahni hma an sial (selfish) ṭhin hle. “Egocentric” an ti a, an duh leh awh nei tur chuan an ṭap mai zel. Midang ngaih dan an dah pawimawh lem lo va, mawi leh mawi lo an thliar thiam hrih lo va, an duh dan tih hlawhtlin nan chuan zahthlak taka awm pawh an hreh lo fo ṭhin.
3. Kum 7-12 (Concrete Operational Stage): Thil awmzia an hrethiam tawh em em a, thil hrilhfiahin awmzia a nei tawh ṭhin. Anmahni chauh in ngaihtuah lovin midang ngaih dan te an ngaihven chho ṭan a. Thil engkim tih ve chakna an nei a, thiam ve tlatin an inngai a, an inti felfai tawh em em a ni. Nep leh zeilo deuh anga lante an duh lo hle tawh ṭhin.
4. Kum 12-18 (Formal Operational Stage): Ngaihtuahna an hmang thiam tawh hle a, duhdan neiin ṭha leh ṭha lovah ngaih dan an nei thiam tawh a. Ram, khawtlang leh chhungkua veina thinlung an nei ṭan tawh bawk. An hma lam hun atan ruahmanna siam lawk an ching ṭan a, an puitling tawh hle. An rilru put hmang (mood) a danglam chak hle a, ṭawngka aiin che ziain an rilru an ti lang nasa zawk ṭhin.
Naupanga hriatna ṭhan dan kan sawi khi naupang zawng zawngah dik famkim vek lo mahse a tam zawkah erawh a dik ngei ang. Naupang mize danglam chak zia en hian, naupang thlir dan kan thiam a pawimawh zia a lang chiang hle awm e. Chuvangin, puitlingte hian naupang kan hmachhawn dan kan fimkhur a ngai hle a ni. A bik takin, tunlai khawvela naupang kan enkawlna kawngah hian kan thlarau mit a men a pawimawh tluk zet hian, kan tisa mit a men ve a ṭul tak zet a ni.
Engin nge naupang mizia siam ṭhin?
1. Chawrchhuahna/ Chettlatna (Environment): Naupang hi an chettlatna hmun leh an chawr chhuahna chhungkaw inrelbawlna in an mizia a siam nasa hle. An chheh vela thil thleng an hmuh leh hriat nasat ber milin naupangte hi a ṭha zawng emaw ṭha lo zawng emaw in an ṭhang lian ṭhin.
2. Sum leh Pai Chelek Dan (Economical): Chhungkuain naupang mit hmuh leh beng hriata sum leh pai kan chelek dan a zirin naupang rilru hi a danglam thei khawp mai. Sum leh pai hmanga naupang tih lungawi te, thlemna atana hman te, sum hmanga engkim neih theih mai tur anga lantir te hian naupang miziaah nghawng a nei nasa hle.
3. Chaw (Nutrition): Taksa mamawh eitur hrisel, a hun taka ei ṭhin te leh chutiang hmu ve lo leh hun bi thliarsak loh naupang miziaah danglam nasa tak a awm ṭhin. Naupang rilṭam leh tam loh pawh hriatpui lo va, ei tur an lam pawh a ngaihsak an hlawh lohna hmun ah chuan naupangte hian taksa leh rilru hrisel tak an pu lo fo ṭhin.
4. Thinlung Kaihhnawh Thil (Emotion): Nu leh Pa ngaihsakna dawn leh dawn loh hian naupangte mizia a nghawng thei hle. Naupang ngaihsaktu nei, an thinlung hlimna leh lungngaihna hmuh thiam saka, chhawntu nei leh chutiang nei ve lo te mizia chu a inang lo hle ṭhin.
5. Ze Inthlahchhawn (Heredity): Naupang mizia tam tak hi inthlahchhawnna aṭanga an dawn a ni bawk awm e. Nu, pa, pi leh pu te aṭanga an dawn, pianpuizia ṭha leh ṭha lo pawh naupangte hian an nunpui nasa a ni.
Naupang hi an inang lovin an zia pawh a danglam ṭhin hle a. Nu leh pa tam tak hian kan enkawl dan avang leh an thil tawn hriat aṭanga an miziaa danglamna kan hmu thiam lo fo ṭhin. Eng nun phung (life style) nge kan kawhhmuha kan zirtir pawh kan ngaihtuah ṭhin loh avangin, kan fate beisei dan tawk leh ngaidan tawk kan thiam leh lo fo ṭhin niin a lang.
Albert Einstein chuan, “Mi tupawh hian pianpui finna leh theihna kan nei theuh. Sangha hi thingkung lawn tura i beisei chuan, a dam chhung hun mak tiin a hmang ngei ang,” a lo ti a. Naupang zawng zawng hian an phak tawkah finna leh theihna an nei hrang ṭheuh tih kan hmuh thiam ve a ngai a. Naupang specialist, Dr. Lalmalsawmi Hmar chuan, “Fa 3 kan nei a, enkawl dan (formula) dang ṭheuh ka hman a ngai” a ti ṭhin. Unau ngei pawh hian danglamna tam tak an nei tih kan hriat a ṭha hle mai. A bik takin, zirnaah hian an zawh tawk bak kan nawr nasa ṭhin hle niin a lang. Nu leh pa tam tak chuan kan fate hi ṭhenawm fate leh an ṭhiante nena teh/khaikhin kan ching a. Midangte vang ni lova anmahnia ṭha ber hai chhuak tur zawnga kan cho phur thiam a ngai hle mai.
Engtin nge naupangte kan hmachhawn ang?
Naupangte hi kum 5 an tlinin an thluak 90% a ṭhang (develop) tawh niin zir mi ten an sawi a. Pathian anpuia siam an nih avangin ropuina hi naupangah hian a inphum ru tlat bawk a, chuvangin pawn lam lan dan aṭanga an hriat thiam phak tawk tur teh mai hi a dik hlel fo ṭhin.
1. Pianken rinna (Natural faith): Naupangte hian an thil hmuh leh hriat tam ber aṭangin rin dan leh pawm dan an siam mai ṭhin. Chuvangin an lo leikan hnu pawhin rinna pawm theih dan an nei sa tlat ṭhin. Naupangten ṭhan hnan (develop) se, pawm se kan tih apiang chu he hunah hian nasa leh uar taka kan zirtir a ṭul a ni.
2. Zawhna (Question): Naupang hian ni khatah zawhna 120-140 lai te an zawt hman ṭhin. Naupang hian an bul vela thil thar apiang hriat chian duhna thinlung (curiosity) an neih avangin a ṭha thei ang bera an nun kaihruai thei zawnga chhan ṭhin a pawimawh hle. Kan chhang peih tawh lo emaw, hman tawh lo anih pawhin, “I ninawm,” emaw, “I dilchhut em mai,” ti lovin, “Nakinah ka chhang leh ang che aw, thil tih tur dang ka nei a,” tih emaw hi a ṭha zawk fo. Zawhna chhan theih loh neih pawhin, “Lo hriat chian ka tum ang a, ka hriat hunah ka hrilh dawn che ania,” tih mai a ṭha.
3. Inbiak pawhna (Communication): Psychologist lar tak, Albert Mehrabian chuan mihring inbiak pawhna hlawhtlin dan tehfung lar tak “7-38-55 rule” a siam a. Midangte nen kan inbiaka an lo hriatthiam theih nan hian kan thumal hman (words) hian 7% chauh a pui a, kan aw ki (key/tone) hian 38%, kan hawiher/che zia (body language) hian 55% lai a pui thung a ni. Chuvangin, naupang mit hmuha kan ṭawngkam, aw ki, awmdan leh chezia thleng hian nghawng a lo nei thei hle tihna a ni.
Naupangte hi thil zirtir theih an nih zia Bible leh mithiamte zirchianna aṭangin kan hmu thei awm e. Bel vawtuin uluk takin a duh ang taka hlumbel pianhmang a duang ang hian, naupangte hi zirtir theih annih laia uluk taka kan zirtira, kan kaihhruai a pawimawh takzet a ni. Kum 0-18 hi mihring rilru chak vanglai, an mithmuh leh beng hriat aṭanga nun an chher nasat ber lai a ni a. An tawn hriat, an mithmuh leh ngaihthlak te hi an nun siamtu ber a nih ṭhin vangin, puitling zawk te hi kanva pawimawh tak em.
“Naupang chu a kalna awm kawngah chuan zirtir ula, a upat hun pawhin a thlah lo vang,” (Thufingte 22:6) tih a ni a. Naupangin nungchang/ mizia ṭha lo an neihin “Naupang an la ni a, an thlah ve leh mai ang,” kan tih ṭhin hi- an thlah lo fo ṭhin tih hriain, “an thlah loh tura kan duh zawk” zirtir turin Pathian thuin min hrilh a ni. Naupangte hi an kalna awm kawng kan chik a ṭul hle. Nun dan ṭha leh mawi tak nei se kan ti anih chuan, an bul hnaia cheng, nitina an che vel an thlir reng te hian kan nunpui hmasak a ngai a. Kristian nunze mawi tak nei se kan tih chuan a enkawltute hian Isua nungchang zir/nunpui ila, naupang chuan an zir chhawng mai dawn a ni. Chutiang bawkin Pathian ṭihna tak tak nei tura kan duh chuan puitling zawkten Pathian ṭihna kan nunpui a ngai a lo ni.
- H. Muansangpuia (Uncle Msa)