
Guest writer
NexGen
Chhungkaw keh chhe tur i veng ang u
Mizoramin India rama a ber kan kaina pakhat nupa inṭhen tam ber kan nihna (Census 2011) bawk kha i ngaihtuah ho leh teh ang. Kha zirchianna, kan ram dinhmun pho chhuak chiang em emtu kha, a zahthlakna mai piah lamah a ram pum huap anga a nghawng dangte hi ngaihtuah ho a va ṭha em.
Nupa leh chhungkaw dintu Pathianin nupa inpumkhatna a ruat dan Bible-a kan hmuh chu: “Chuvângin, mipain a nu leh a pa a kalsan ang a, a nupui a vuan ang; tichuan, tisa pumkhat an lo ni tawh ang.” (Genesis 2:24) tih a ni. Heta “vuan” a tih hi a lo chhuahna bul Hebrai ṭawng chuan “davaq” tih a ni. Chu chu nghet taka inchar, lehkhapuan pahnih thilbana charh kawp tlat ang khawpa nghet sawi nan an hmang ṭhin. Chutiang khawpa thil pahnih inchar nghet chu pawh ṭhen a nih chuan a lehlam lehlamin a tuar a, an thler ve ve a, hmantlak lohah a chhuak ṭhin a ni. Chutiang a nih si chuan, kan rama nupa inṭhenna tam lutuk hian mi kehsawm, tuam dam ngai, thuam chak ngai a va chhuah hnem dawn em! Pawi lehzual chu an kara fanaute, inṭhenna avanga fahrah ta te nun nasa taka a khawih pawi ṭhin hi a ni. Inṭhen kan tam kan tih rualin, chhungkaw tam tak inṭhen si lo, inpumkhat chuang si lo, hmelma ang hiala indona chhungkua, chengho reng si hriat ka nei ve ta nual mai. Hetiang a awm reng hi a rapthlakin naupangah nghawng a nei nasa zawk tiin an sawi nghe nghe a ni.
“An khawngaihthlak mang e,” kan tih piah lamah hian nupa inṭhenna leh chhungkaw kehchhiatna in kan ram a nghawng theih dan ṭhenkhat te lo thlir ho ila:
1. Fanau enkawlna kawnga pachhiatna: Nupa inṭhenna leh inngeihlohna hian fanau enkawlna tur thahrui a tinep a, fate hamṭhatna tur ngaihtuah aiin mahni dam khawchhuahna turin hun leh ngaihtuahna tam tak sen a ngai a, chumi chhung chuan naupangin an taksa, rilru leh thlarau mamawh tam tak an dawn tur ang an dawng ta lo ṭhin a ni. Naupangte, nakin lawka kan ram nu leh pa la ni turte hian bulṭanna ṭha an neih loh chuan kan buaina ngaiah kan buai kan buai mai dawn a ni.
2. Ngawlvei an pung: Inṭhenna leh nupa nun hrehawm vanga nu beidawng, pa beidawng leh nunruak te ruihtheih thilah kan tlan nasa tih hi zep rual a ni lo. Tin, naupan laia heng harsatna lian tak (Traumatic childhood) nei te hi an taksa leh thisen zunzamah nghawng ṭha lo tak neiin, ngawlveina (addiction) a luh awlsam bik riauna an nei a ni tih zirchianna leh science lam thiamna aṭang pawha hriat a ni.
3. Rilru hrisel lo leh mahni intihhlum duhna a siam: Mahni intihhlum hi kan ramah hian a va hluar ta em! Chu mai bakah thihna em hmachhawn ngam lo, rilru hrisel lo (anxiety leh depression) nei kan pung hle bawk a ni. Heng zinga a tam zawk hi an nun chhui chiang ila, chhungkaw kehchhiatna leh innghirnghona in a den te, mi beidawng te an ni fo bawk.
4. Natna ṭha lo: HIV leh Hepatitis chungchang hi sawi loh rual a ni lo. Ruihhlo ngai tan chauhva kan ngaih ṭhin kha tunah chuan mi nawlpuiin kan vei tawh a ni. Damdawiinah ni se, mi pangngai tak tak, a ṭulna avanga thisen test paltlangte zingah positive an lo awm leh ṭhin. Medical lam thawktute pawh positive damlo sawngbawlna lam a risk sang tak takin an awm a. Tawhsual tawk palh, ART ei ngai a khat tawkin an awm fo bawk a ni. Chhungkaw kehchhia hian ṭhalai leh naupangte ruihtheihthil mai bakah nun dawngdahna leh mipat hmeichhiat hman khawlohnaah a hruai lut fo ṭhin. Chhungkaw tam tak pawh heng natna lakah hian risk sang takah an awm phah ṭhin.
5. Ram retheihna: Hna ṭha thawk tur chuan mi viak ṭha leh ngaihtuahna hrisel tak nei mi nih a ngai ṭhin. Chhungkaw innghirnghona hian nutling patling rilru a ei hek nasa a, kan thawhchhuahna tur hun tam tak min ei hek sak a ni. Fate zirna leh thiamna a nghawng bakah, hriselna thlenga nghawng ṭha lo tak tak a lo awm tak chinah phei chuan a tuam dam hna leh siamṭhat hna thawk turin hun leh tha, sum leh pai kan seng nasa hle ṭhin a ni.
Chhungkaw ṭha nei tura kan tih theihte:
1. Zirtirna in pek hma: Kristian chhungkaw campaign te neih a ni ṭhin a. Kohhranin chhungkua kan ngaipawimawh te hi a ṭha hle a ni. Amaherawhchu, chhungkaw ṭhenkhat tan chuan thu ṭha hriat tam poh leh beidawnna a zual emaw tih turin chhungkaw ṭha nei leh tura harsa tawh lutuk, a pawi tur ang pawi zo tawh, inrem hleithei tawh lo, siamṭhat hleihtheih tawh loh kan tam em em a ni. Natna chungchangah pawh “Tihdam aiin inven a ṭha zawk” an lo tih ṭhin angin chhungkaw ṭha nei tur pawh hian thil a kal sual rem rum hma hian chhungkua la din lo ṭhalaite hnenah Pathian ṭih zirtir chung zela nupui pasal zawn kawnga inkaihhruaina ṭha zawk te, nupa tuak tharte hnenah te nupa nun chungchang a zirtirna leh inbuatsaihna ṭha zawk leh mumal zawk pek te uar ta zawk ila a va ṭha dawn em!
Thalaite pawhin zah leh tlawma la lovin heng thil ṭhate hi kan ban phakah a inchhawp a nih chuan ngaihven a bawh hum hum a va hun tawh em! Nupa nun leh chhungkaw din tura thil hrang hrang zir tur leh hriattur tamzia ngaihtuah chuan inneih ni leh inneih hma hun reilote a thu ṭha inhrilh te hi duhtawk mai lovin, a bulṭannaah chauh ngaiin nasa zawka inzirtirna hi kalpui chhunzawm zel ila.
2. Pa tling tura ṭan lak: Kan unaupa pakhat chuan “Chhungkua a Pa mawhphurhna” tih hmanga a thusawiah hei hi a sawi tel ṭhin a: Patling leh pa tling hi thil hran daih a lo ni a. Kum in a chal delh vang te, nupui fanau neih ve hrim hrim vangte hian 'patling' anga inngaih tawpna hi a lo awm thei dawn khawp a. ‘Pa’ nih tling tak tak tur erawh hi chuan hun leh tha, ngaihtuahna sen hle a ngai a ni.
“Chhungkua hi zirna in hmasa ber a ni e” tiin an sawi ṭhin. Zirna (institution) dang ang bawkin, chhungkua hian hruaitu ṭha a mamawh ve a, chu mawhphurna chu Pathianin Pa te kutah a nghat a ni. A bikin mipa fa enkawlna kawngah hma kan sawn theih nan, pa leh fapaten inzawmna ṭha an neih tlat a, an entawn tur a nun a pawimawh em em a ni.
Pathianin mipate a siam dan chungnung tak hum tur leh dinhmun sang tak a pek luah zo tur hian kan mipaten ṭan kan lak a ngai takzet. Chutih rualin tunlaiah pa ṭha tak tak, chhungkaw ngaihsak leh fate tana theihtawp chhuah ṭhin hmuh tur kan awm ta nual a, a lawmawm hle. Amaherawhchu, tunhmaa kan khawtlang (society) kalphung a lo nih vak loh vang nge ni, tunhnu thleng pawh hian heng chhungkaw ngaihsak tak tak pa te hian chhaih nawmnah leh sawisel an la hlawh fo mai! Harsatna, sawiselna, leh diriamna karah Pa nih tling turin mihring aiin Pathian tihlawm tum tlatin, Nehemia kam chhuak hian i infuih zel ang u, “Anmahniho chu hlau hauh suh ula, Lalpa ropui tak leh hlauhawm tak mai chu hre rengin in unau te, in fapa te, in fanu te, in nupui te, in inte hum tûrin bei rawh u,” ka ti a. (Nehemia 4:14)
3. Kan ramin nu ṭha a mamawh: Pa te pawimawhna leh an mawhphurhna sanzia kan sawina phena chhungkaw ti chhungkuatu chu hmeichhiate kan nihna chen a lo awm ve leh ṭhin. Nute chu pawnlam a hnathawk mi kan ni emaw, ina awm kan ni emaw, Pathian min siam dan rengah hian pasalte ṭanpuitu tur, an famkimlohna zawna tifamkimtu, an zawn hmuh zawh loh pawh hmuhsaktu kan ni tlat. Tin, fate pawh kan hnutetui ngeia kan chawm len, laihrui hmanga thlunzawm, thisen inṭawm kan nih mai bakah, naupang an lo len deuh thleng pawhin pa aia an nghen tam zawk kan ni tlangpui. Chuvangin, kan thiam emaw thiam lo emaw, kan duh emaw duh lo emaw, kan fate nunah mawhphurna lian tak kan nei a ni. Nu nihna leh chhungkaw enkawl hna hi hna zahawm, lang lo lama ram ṭhatna tur inphumrukna bulpui a nihzia hi hriat a va pawimawh em.
Chutih rualin, nu mawhphurhna hlenchhuak tur hian, a hranpa a inzirna leh training kan nei lo tlangpui a. Mahni hmuh phak leh chhiar phak chinah, ṭhahnemngai tak leh Pathian ṭihna nen a inzir thinte hi “nu ṭha” kan tihte chu an lo ni fo. Ram ṭhatna tur kan vei a nih takzet chuan, nunaute hian ngaih pawimawh an hlawh a va ṭul em! An chhangchhiat ang ang te, an in kaihhnawk ang angte a pawm an nihna hmun siamsak a, zalen tak leh rilru bet taka an awm theihna hun leh hmunte siamsak a, fa ṭha chhuah tura nute thuam chaka an awm a, zirtirna leh kaihhruaina ṭha zawk pe tura pawl, kohhran leh khawtlangten ṭan kan lak phawt chuan, kum 10-20 a ral leh meuh hunah chuan patling rual zan lama duty ngai a tih tlem ngei a beiseiawm.
4. Chhungkaw ṭanrual: Pu Lalnunpuia Hrahsel-in a lehkhabu, “Mi ropui i ni” tihah chuan heti hian a ziak a: “Chhungkua hi team work: Chhungkaw ṭha hi a huhova tihhlawhtlin a ni. Pa mawhphurna, nu tih tur, fa chanvo a awm ṭheuh. Pawl ang chiahin chhungkua hian thlen tum leh nih tum a nei tur a ni a, chumi tihlawhtling tur chuan ṭanrual tur a ni. Pa-in theihtawp chhuah mahse faten an zawm si loh chuan a hlawhtling thei lo. Nu-in ṭhahnem ngai viau mahse pa-in a thurualpui loh chuan tum ram thlen a harsa. Chhungkaw hlawhtlin nan tum mumal neia nun a ngai. Chhungkua chu hlimna in ni se la, inhmangaih tawnna hmun, inngaihdamtawnna, hunbi neia khawsakna ni thei se a ṭha. Thawhhona a ṭhat loh chuan chhungkaw hmasawn a nih theih loh. Inpawhna leh inlungrualna hmangin chhungkaw duhawm siam a pawimawh,” tiin.
Chhungkua hi a keh darh lohna turin tupawh hian mawhphurhna kan nei vek a. “Pathianin a zawm tawh chu mihringin ṭhen suh se,” tih thu an tiam laia hriatpuitu leh dinpuitute thleng hian a mawhphurtu-ah kan bang lo a ni tih hria ila. A vawdarhtu ni lova, a remkhawmtu leh tinghettu-ah ṭan i tum zel ang u.
- Dr Mary Lalengkimi