DANGLAMNA THLEN THEITU ṬHALAITE

Ṭhalaite hi kan ram hma lam hun hriltu leh ram ropui zawka min hruaitu tur in nih avangin in pawimawh em em a. Mimal, chhungkua leh khawtlang nun bakah kan ram pumpui pawh thlak danglam theitu in ni. Thil reng reng hi a ngaiin a awm reng ngai lova, a ṭha zawngin emaw, a chhe zawngin emaw, a danglam ṭhin. Mihring chauh hi kan danglam ṭhin a ni lova, thil nung lo, lui leh building te thleng pawh hian a inthlak reng a. Kan ngaih dan, kan uar zawng, nuam kan tih te thleng pawh hian a inthlak reng ṭhin avangin, chu thil inthlak reng chu danglamna ṭha a nih theih nan, ṭhalaite in pawimawh em em a ni.

Ram hrang hrang chanchin kan thlir chuan danglamna ṭha, revolution hial pawh, ṭhalaite aṭangin a lo chhuak ṭhin a. Kan ram pawh hian a ṭha zawng, dikna, rinawmna leh taimakna nena danglamna hi a mamawh em em a. Nawmsip bawl mai mai a inawm tlei lovin, hmasawnna leh technology pawh a ṭha zawnga hmang tura kan ṭhan a ṭul tawh a. Mi dang, ram dang ṭhalaite tihdan entawna nung mai lovin, mi dang kawhhmuhtu, kan ṭhalaipuite kawng dika hruaitu leh tihhmuhtu zawk nihte pawh kan tum a hun tawh hle a ni.

China ram chuan thil siam chhuah lamah khawvel hi an thunun mek a; Korean-ho pawhin kan hmel ang pu chungin khawvel influence a, hneh an tum thei a. Chuvangin, Mizoram ṭhalaite pawh hian ngaihtuahna thar an hman a, danglamna thlentu an nih ve hun hi a nghahhlehawm em em a. Chutiang mi ni tur chuan Mizo ṭhalaiteah hian theihna (potential) a awm a ni.

DANGLAMNA ṬHA THLENTU ENGTIN NGE KAN NIH THEIH ANG?

Pathian leh kan ram leh hnam tana danglamna ṭha thlentu ṭhalai kan nih ve theih dan tur tlem sawi in tum teh ang -

1. Pathian ṭihna: Pathian hi engkim bul a nih avangin a pawimawh ber a. A hminga Kristian mai ni lova Pathian neitu, a thu zawmtu, Bible zir tlattu kan nih chuan danglamna thlentu kan ni thei a ni tih i hria ang u. Ram changkang hmasate chungchangah, Bible thu an zawmna hmun apiangah hmuingilna a awm, Loren Cunningham-a chuan a ti a; hei hi a dik hle a ni. Europe ramte hi Pathian ringtu an nih avangin ram ropui hmasa an ni a. Mahse, tunah hian Pathian phatsantu tam tak an awm avangin an tlu chhe mek a; mahni pawhin an inveng him zo tawh mang lo a ni. Chuvangin, a pawimawh ber chu, “Pathian kan hria em?” tih mai ni lovin, “Pathian kan ṭih em? A thu kan zawm em?” tih hi a ni. Chutiang chu kan nih chuan, Pathianin engkim min pein, malsawmna tluantling min pe thei a ni.

2. Vision - Hmathlir kan nei tur a ni: Kan mimal, chhungkaw leh ram tan, tun aṭanga kum 5 aṭanga kum 25 thleng tal chu hmathlir kan nei tur a ni. Kan duh leh chak zawng, kan vision chu kan ziak chhuak ngei tur a ni. Suangtuahna leh duhthusam mai mai chu a ral leh mai ṭhin. Ka hriat reng chu, MBBS ka zir lai hian hospital ṭha tak kan la din theih dan tur hi 'idea' ka nei a, ka ziak chhuak ṭhin. Chutih lai chuan hmeithai, vawk vulh leh thingpui dawr siama eizawng fa mai ka ni. Mahse, kum 10 vel a lo ral chuan Ebenezer Hospital dintu zingah ka lo tel ve thei der mai a ni. I suangtuahna duhthusam (dream) ziak chhuak la, danglamna i siam thei ang.

3. Integrity - 'Nun Tlang' nei tlat rawh: Hlawhtling tura mihring quality pawimawh ber pawl an tih chu Integrity - Rinawmna, dikna, rin tlakna, thianghlimna te neih tlat hi a ni. Dik lo deuhva exam i pass chuan a tak taka chhawr tur thiamna i nei dawn chuang lo. Dik lo taka sum hmu chuan a ren lova, a pung thei lo; thla a nei a, a thlawk bo ṭhin zawk a ni. Mi hmuh chauha ṭha anga lang chu an ṭhat tak tak lohzia a lang chhuak leh nge nge ṭhin. "I sawi angin awm la, i awm dan ang kha sawi rawh," (Walk the talk and talk the walk) tih hi vawn tlat a pawimawh hle. A ruka dik tlat chu hriat chhuah leh chawimawi hun a awm leh nge nge ṭhin. Sumdawnna kawnga hlawhtlinna atana thil pawimawh ber chu 'Integrity' a ni, an ti. Dikna leh rinawmna, taihmakna i neih loh chuan miin an sumdawnpui peih lovang che. Dawt sawi avanga vawi khat hlawk aiin dikna ṭan avanga chan ngam a, a hnua hlawkna seng hi a pung a tam zawk em em a ni.

4. Hruaitu ni turin inbuatsaih rawh: Hruaitu hi hotu tihna a ni lova, danglamna thlen theitu, mi dangte pawh tihhmuh (influence) thei tihna a ni. Eng dinhmunah pawh ding la, thil ṭha tihmasatu, mi dangte kawhhmuhtu leh rawngbawlsaktu zawk i nih chuan hruaitu i nihna a inṭan a ni. "Tlemte chunga rinawm chu tam tak chungah dah a ni ang," tih a nih avangin Pathian leh mihringte pawhin an hmu ang che a, dinhmun sang zawk an pe zel ang che. Hma la hmasatu ni la, mi dangte ṭhatna turin thawk la, hruaitu i ni ṭan der tawh a ni ang.

DANGLAMNA CHU KHAWIAH NGE KAN THLEN ANG?

1. Mimal nunah: Zing aṭangin engtin nge kan hun kan hman ṭhin? Fianrial neiin Pathian kan pawl ṭhin em? Khawvela lehkhabu ṭha ber leh pawimawh ber Bible hi zirin, kan chhiar chhuah tawk em? Lehkhabu ṭha engzat nge kan chhiar chhuah tawh? Facebook hmu chhuaktu Mark Zuckerberg pawh hian thla khatah lehkhabu pahnihte a chhiar chhuak ṭhin a lo ni. Nitina ka tih turte ka ziak chhuak em? Mi dangah danglamna thlen ka tum hmain keimahniah danglamna ka thlen phawt a ngai a ni. Zuk leh hmuam, ruihtheih thilah ka fihlim em? Darkar engzat nge lehkha ka zir emaw, hna ka thawh? Ram changkanga ṭhalaite hian awm mai mai hun an nei lo; darkar 12 tal hna an thawk ṭhin.

2. Chhungkuaah: Society hi chhungkaw tam tak inzawm khawmin a siam a nih avangin chhungkua hi a pawimawh em em a; chuvangin, kan chhungkuaah danglamna thlen kan tum tur a ni. Chhungkuaa chaw ei ho hi a pawimawh em em a, ni khatah vawi khat tal chaw ei ho tur a ni, an ti. Hmanlai pi leh pute leh hnam fing zawkte pawhin hei hi an ngai pawimawh em em a ni. Chhung inkhawm neih leh ṭawngṭai ho a pawimawh em em bawk. Chhungkuaa ṭawngṭai ho ṭhin chu inngeih takin an awm ho ṭhin, tih a ni. Zan men rei loh leh thawh hma te, chhungkuaa mi mal tin hnathawh leh thiltih inhriat tawn te hi a pawimawh hle. Chhungkuaa danglamna thlentu ni tur chuan, a thawk rim ber, a hah ber, chhungkaw tana thawk chhuaktu nih a ṭul a ni. Chutiang taka i awm chuan i chhungten an hmu ang a, an hlim ang a, danglamna thlentu i ni ṭan der tihna a lo ni ang.

3. Khawtlang leh ram pumah: Kan ramah ṭhalai fel tawk lo tam tak an awm a, min tihmingchhe hle mai. Tunlai hian a ṭha lo lam, ruihhlo avanga harsatna tawk ṭhalaite chanchin a lar hle a, kan chanchinbu leh social media te pawh an luah nasa hle a ni. Mahse, anni ai hi chuan ṭhalai taima, thawk rim leh Pathian ṭih tak tak an tam zawk em em a ni. Lehkhathiam chung chuang, Pathian rawngbawlna leh hnathawhna hmuna ṭhahnemngai taka thawktute u, nangni hi kan ram leh hnam tan in hlu em em a, kan hma lam beiseina in ni tak meuh a ni. Nangmahni ang hian kan ram hi in tinuamin, danglamna in siam mek a ni.

Sual bawiha tang mek ṭhalaite chhan chhuak tura theihtawpa hma kan lak mek zel lai hian, a harsatzia hretu kan ni vek mai. Ruihhlo bawiha tang tam takin mual an liam mek lai hian ṭhalai fel, Pathian thuawih tlatte hi kan tan beiseina, kan ram siam danglamtu tur in ni.

Ṭhalaite hian tun aia nasain kan ramah danglamna in siam thei a ni tih hre tlat ula. Kan ngaihsan leh kan entawn ṭhin Korean-te angin, mahni tihtur taima taka ti tlatin, eizawnna leh rawngbawlna kawng hrang hrangah bul ṭan thar ula. Company-te dinin, startup lian leh te deuh te, mahnia sumdawnna emaw, mi hnuaia thawh pawh hreh lovin bul ṭan thar ang che u. Farm siamin, ran vulhin hma kan la thei a, dawr kan kai thei a, ram dangah thiamna sang zawk paw chhuak tur leh hna thawk turin kan kal thei a. India ram leh khawvel hi kan khelmualah kan hmang ve tawh tur a ni. Artificial Intelligence thlengin kan ban phak a ni tih kan hriat a ngai tawh a, kan ram hi tun aṭanga kum rei lo teah siam danglam turin ke in pen chhuah a hun ta.

Ṭhalai zawng zawngte hian kan ram tan danglamna siam kan tum tlat tur a ni a. Eng nge Pathian leh kan ram tan kan tih ve ang a, kan thawh ve dawn tih ngaihtuah chungin vision ṭha Pathian hnenah dil ula. Dikna, rinawmna leh thianghlimna vawng tlatin, mite tan malsawmna, danglamna siamtu in ni thei dawn a ni.

- Dr Vanlalsiama Chhangte