TÛR CHU TÛR A NI RENG

Kan in bulah chuktuah huan kan siam ve a, thlai chi hrang hrang chingin kan thar ve a, kan ṭangkai pui hle ṭhin. Tuk khat chu huanah ka lut a, changkha no nalh tak tak, lian ṭha bawk si a lo rah nual a. A thar ṭhain a hmel a mawi bawk a, tlaiah chawhmeh atan phur takin kan chhum a. Mahse, kan han ei chuan, a pawn him dam vek si, a chhung nget, ei tlak loh a lo awm nual a; mak ka ti hle a. Kan changkha rah aṭang chuan zirlai pawimawh tak mai ka zir chhuak niin ka hria a. Kan ram hlimthla, tunlaia hmelma pain, pawn lama lang si lova hna a thawh ṭhin dan (strategy) chu ka mitthlaah a rawn lang uar mai a ni.

Kum hnih liam taa NexGen-ten rawng kan bawlnaa nu pakhat thil sawi ka rilruah a cham reng ṭhin a. “Kum 30 liam taa nu leh pate kan inthlahdah avanga kan tuh rah, tunah hian kan ramin kan seng a, kan tu leh faten an tuar mek a ni,” a ti a. A sawi dik hle mai. Chhuan tin hian kan hnua chhuan lo awm turte khawvel, a ṭha zawng emaw, a chhe zawngin kan buatsaihsak vek a; a ṭhat a chhiatah mawh kan phur ṭheuh a ni.

Tuna Mizoram dinhmun hi, “Keimah vang a ni,” kan ti ngam em? Nehemia chuan, Jerusalem kulh a chim rem rum a, Juda-te sawi chhiat an ni tih a hriatin, hrehawm a ti em em a. Mi dang dem lovin mawh a la a; Pathian hnenah ngaihdam dilin, “Kei leh ka pa chhungte chu kan lo sual ta si a,” tiin siam ṭhat/din thar leh hna a thawk a ni.

Kum 30 kal taa Mizoram dinhmun

Kum 30 kal ta (1994-95) khan, MBBS zir zovin, Civil Hospital Aizawlah Internship ka ti a. Chutah chuan Mizoram hlimthla a lang chiang hle. Kan ramah sualin bu a khuar nasa hle tawh a, zu leh ruihhlovin kan mipa leh ṭhalaite min run nasa a, HIV/AIDS -in min luhchilh ṭan mek bawk a. Nungchang leh thlarau lam inthlahdahna a nasa hle tawh a. Ka rilrua zawhna awm ṭhin chu “Engati nge Kristian ram ni siin kan ramah sual a nasat em em?” tih hi a ni.

Kan ṭhalai damdawia inchiu ṭhin (IVDU) te chuan proxyvon an hmang deuh ber a; syringe thianghlim tawk lo nen, an ke leh kutte vungin, a septic nasa ṭhin a, hai rual an ni lo. Mizorama HIV vei hmuh chhuah hmasa ber kha 1990 a ni a; a vei an la tam lo va, a tlangpuiin, ‘high risk group’ (drugs addict leh sex workers) zinga mi an ni a. ART an lak mumal loh avangin HIV/AIDS veite kha an hrisel lo va; doctor tan phei chuan an hmel aṭangin an hriat/rinhlelh theih ṭhin a ni.

Khatih hun lai khan, tuin emaw, “Mizoram hi in fimkhur loh chuan tun aṭanga kum 30 velah chuan India rama HIV vei tamna ber state in la ni ang,” ti ta se, awih kan awm awm lo ve. Ruihhlo zuarte chu ram dang mi emaw, a ruihhlo tite an ni deuh ber a. Tin, kut tling lova sum la lutte pawh kan la inhre chiang a, khawtlang leh Kohhranah pawh an tlatlum em em ṭhin lo a ni.

Tun (kum 2024-25)  a Mizoram dinhmun

Tunah chuan damdawia inchiu ṭhinte chu No.4 (Heroin) hmang an ni deuh vek a, an inchiuna kut-ke vung hmuh tur a awm meuh tawh lo. Tin, nun inthlahdah avanga HIV veite pawh ART eiin an inenkawl a, an hmelah danglamna a awm lo va, an hriat hran theih tawh loh a ni. Amaherawhchu, pawn lam lan danah damin, mawi mahse, chhung lamah chuan ‘tûr chu tûr, sual chu sual’ a ni reng tho a; a tuamna inthlak mahse, a tûr nat dan leh a pawi khawih a nep chuang lo a ni. “Lalpa chuan mihring en dan angin a en ve si lo, mihring chuan pawn lama lan dan an en ṭhin a, LALPA erawh chuan thinlung lam a en zawk ṭhin a ni,” (1 Samuela 16:7) tih ang khan.

HIV vei hmuh chhuah aṭanga kum 30 a ral hmain, India rama HIV vei tamna ber state kan ni ta reng mai. Kan la pun belh zel a, mi za zela 2.7-in vei ang an ni a. January 2025 thlenga Mizorama HIV positive hmuh chhuah tawh hi 32,287 niin, April 2024 - Jan 2025, thla sawm chhunga hmuh chhuah thar hi mi 1769 an ni.

Kan tleirawlten No. 4 (Heroin) an intihhmuh emaw tih turin, veng tinah tithar an tam thu kan hre ṭhin a. Vawi khat hman pawha a bawiha tan theih, tûr hlauhawm tak a nihzia hi hria se an ti lo mai tur! Ruihhlo bawiha tang tam berte hi mahnia sum lakluhna nei lo an nih avangin, chhungte emaw, mi thil ruk leh mahni inzawrhah an tlak ta mai ṭhinte hian rilru a va tina tak em!

Ruihhlo zuarte pawh ram dang mi chauh an ni tawh lo. Mizoram mi ngei, rui lo hai lo, sum duh vanga zuarte an awm tawh a; a pawi takzet a ni. Kan thlanmualah, chhungkua leh khawtlang khaidingtu tura beisei, ṭhalai, a bikin mipa thlan lung a va tam em! Pi Lalsangzuali (Fam) hla, “Setana dawi hlo, kan ram hmelma lian … A tûr a na e, zung zam a fan zo, rawlthar dawn tuaite, a dawi â mek che …,” tih hla hian ruihhloin kan ram min tihbuai dan a va sawi chiang em!

Sawrkar phal loh thila sumdawng leh dik lo taka sum la lut, pawn lama fel leh ṭha tak anga lang an pung zel a. A ṭhen phei chuan kohhran leh khawtlanga an nihnate kâwrah an hmang a. Kan ṭhalai lehkha thiam zingah Pathian awm ringhlel leh ring lo hialte hriat tur an awm ta. Kan ṭih em em ṭhin thlanmual kha, tunah chuan ruihhlo tih nan, sex hman nan leh zana riah nan ṭhalai tam takin an hmang tawh a. Rilru lama harsatna nei leh mahni intihlum an va tam tawh em! Sar thi thawm kan hre awl lo va, kan hnaivaite an nih loh phei chuan thil mak leh rapthlakah kan ngai tawh meuh lo. Kan ram dinhmun hi kum 30 chhung pawhin a va danglam nasa em!

Hetiang hi kan nih chuan tun aṭanga kum 30-ah Mizoram dinhmun hi eng ang nge ni ta ang? Kawng dik zawh, mi ṭha tam tak an awm laiin kawng dik lo, boralna lamlian zawhtu ṭhahnem tak an awm tih, kan ram hlimthla leh khawvel tehfung hrang hrang aṭangin a lang a. Mizoram leh Kristiante kan thang tlawm mek a, ngaihṭhaṭ leh hai der mai chi a ni lo. Zoram hmangaihtu tan chuan, Nehemia anga lungngaia ṭah ngawih ngawihna tham a tling a ni. Engtin nge kan ram hi kan siam ṭhat a, kan din thar leh ang tih kan ngaihtuah a, a taka chet kan lak a hun tawh takzet a ni.

Kristian ram ni siin engati nge kan ramah sual a ngampat em em? Pathian hi kan ṭih tak tak lo em ni? Engtin nge kan ram “Kulh chhia” hi kan siam ṭhat ang? Heng zawhnate hi kum 1994–95 aṭang khan ka thinlungah a awm tawh a. Kum 2011-a, Haggai Christian Leadership Seminar, Maui, ka kal ṭuma Lalpan a chhanna min pek chu, “KAN RAM LEH HNAM SIAM ṬHA TURIN PATHIAN ṬIH CHHUAN THAR DIN A NGAI,” tih hi a ni. Chu hna thawk tur chuan, NexGen Organization hi, August ni 1, 2021 khan, Pathian rinchhana din a ni a. Chhuan tharte Pathian ṭih zirtir a, naupang aṭanga bul ṭan a, a pawi hmaa inven hi a tum a ni.

A pawi hmaa inven pawimawhna

Sawrkar, NGO leh Kohhran ngei pawhin ruihhlo leh kan rama sualnate hi kum tam dovin, kan lo bei tawh a; sual erawh chuan bu a khuar zau telh telh thung a. Kan ral rel dan (strategy) hi kan her rem hret a ngai niin a lang. A pawi tawh hnua insiam ṭhat harzia hretute vek kan ni a. Chuvangin, kan tu leh fate, ruihhlo, sum ngainatna, sex hman sualna leh sual dang bawiha an tan hmaa veng tur leh nun kawng dika kaihruai turin theihtawp kan chhuah a ngai tawh a ni.

Chawplehchilha hlawhtlinna, nawmna, hlimna, puarna, hausakna te hi hmelmapa ‘dawi bur’, kan ram tan tûr a ni tih kan hriat a, kan inven thiam a ngai. A tuamna itawmin, mawi hle mahse ‘tûr chu tûr’ a ni reng a; a hlauhawm dan a nep chuang lo. Thutak ni lo, thu puarpawleng leh thawnthu buaipui te, ṭhatna leh hlimna tluantling pe thei lo, a tawpa chhiatna leh boralna thlentu, sex, zu, ruihhlo leh sum dik lo lak luh te hi kan sim a ngai tawh takzet a. Puitlin lam pan a, keimahni leh kan chhungkaw tana ṭha tluantling kan ngaihtuah a hun tawh a ni.

Kan ram damna tur – Pathian ṭih

Kan ram hmelma lian pathum, sum ngainatna (materialism), mipat-hmeichhiatna hmansualna leh ruihtheih thil laka kan inven theih dan chu Pathian ṭihna a ni. Pathian ṭih chu sual huat a ni a; miin Pathian ṭihnain sual a kalsan ṭhin tih Bible-ah kan hmu. Pathian kan ṭih a, kan fate Pathian ṭih leh ngaihhlut tur dik kan zirtir chuan kan ram hi kan siam ṭha leh thei dawn a ni.

‘Kan ram leh hnam siam ṭha tura Pathian ṭih chhuan thar din,’ hna hi ṭhahnemngai takin, chhungkua, Kohhran leh khawtlang (zirna in, NGOs) kaltlangin, i thawk ang u.

Lalpan kan ram tidamin malsawm rawh se!

- Dr Lalmalsawmi Hmar