Written by
- Dr Zirlianngura Govt. Zirtiri Science College

ENG VANGIN NGE NIPUI LAIIN A LUM A, THLASIK LAI HIAN A VAWH A THUNG?

Mipui tam zawkte rin danah chuan Nipui (Summer) lai hian Ni (Sun) leh Lei (Earth) te hi inhnaih têah an awm a, chumi avangin khua a lum ṭhin. Chutiang bawkin Thlasik (Winter) lai hian Ni leh Lei hi inhlat takah an awm a, chumi avang chuan khua a vawt ṭhin. Hetia han ngaih mai chuan a dik hmel hle a ni. Mahse, a tak takah chuan thil in-opposite chiah a ni thung. Kan hriat ṭheuh angin Lei (Earth) hian Ni hi a hel a, a helna kawng (Orbit) hi a bial ni loin, a sáwl (Elliptical) a ni a. Hemi avang hian Ni leh Lei inkar hlat zawng hi kum tluanin a danglam or a inang lo a ni.

Thil mak deuh mai chu, Northern Hemisphere (India ram awmna)-a mite tan chuan Nipui (Summer) kan tih, khaw lum lai ber hi kan Lei leh Ni a inhlat lai ber a ni a. Thlasik kan tih, khaw vawh lai ber hi kan Lei leh Ni inhnaih lai ber a ni thung tlat a ni. Chuvangin, khaw lum leh vawh chungchangah hian Lei leh Ni inhnaih leh hlat hian kawngro a su ber lo a ni.

Kan awmna Lei hian Ni (Sun) hi a hel a, vawi khat hel chhuah nan ni 365 days, 5 hours, 59 minutes leh 16 seconds a mamawh a ni. Ni hian Lei aiin gravitational force a neih tam zawk avangin Lei hi Ni hel kualtu zawkah a ṭan phah a. Hei hi Revolution an ti a ni.

Lei hian Ni a hel lai tho hian, amah hrim hrim pawh hi khawthlang aṭanga khawchhak zawngin a vir a. Vawi khat vir chhuah nan 23 hrs, 56 minutes leh 4 seconds a mamawh a ni. Hei hi Rotation an ti thung a ni. Hemi avang hian chhun leh zan a awm phah a ni. Ni hnaih/lang lama awm ramte tan Chhun a ni a, ni hlat/lang lo lam a awmte tan Zan a lo ni ta ṭhin a ni.

Kan awmna Lei hian ni a hel kual avangin khawvel hmun hrang hranga miten Ni lumna (direct sun light) hi an inhmuh chhawk a. Hemi avang hian seasons chi hrang hrang a awm phah a ni. Kum tinin June thlaah Northern Hemisphere lamin direct sunlight an dawng a, chutih laiin Southern Hemisphere lamin indirect sun light an dawn thung a. Hemi hun hian Northern Hemisphere lama awmte tan Summer a ni a, Southern Hemisphere-a awmte tan erawh Winter a ni. December thlaah Southern Hemisphere lamin direct sunlight an dawng a, chutih laiin Northern Hemisphere lamin indirect sunlight an dawn thung a. Hemi hun hian Southern Hemisphere lam a awmte tan Summer a ni a, Northern Hemisphere a awmte tan erawh Winter a ni. March leh September thlaah chuan Northern leh Southern Hemisphere-a awmte hian a direct sunlight a dawn dan a inang a, a lum leh vawt dan pawh a inang a, lum lutuk leh vawt lutuk a awm lo ve ve a ni.

A tawpnaah chuan thlasik laia a vawh a, nipui laia a lumna chhan chu hetiang hian han khaikhawm dawn ta ila. Nipui lai chuan Lei-in Nisa (sun light) a dawn danah a chung zawn aṭangin ngil tak, lei a thlen pawhin ni lumna leh satna pawh a insem darh lo a. Chubakah, nipui laiin ni a rei a, Ni (sun) lan leh sat chhung a rei a, chuvangin khua a lum ṭhin a ni. Thlasik lai chuan Lei-in Nisa a hmuh dan hi a àwn a, lei a rawn thlen pawhin a chakna leh satna pawh a insem darh a. Chu bakah, ni a rei lo a, ni lan chhung a tawi a, khua a tilum pha ṭhin lo a ni.

Khawvel sik leh sa kan hman/neih mek dan kan thlir chuan, khaw lum chhung thla (hun) hi a rei tual tual a, khaw vawh thla (hun) hi a tawi tual tual thung a ni. Hetia han ngaih mai chuan khawlum leh vawh hun chhung thla hi inang/chen vel awm hi a ni a. Mahse, khaw lum chhung hi a vawh chhung aiin a rei fe ta zawk a ni. Khawvel hian lum lam a pan zel a, hetiang a nih zel chuan kan chenna khawvel hmun tam tak hi chenna tlak lohah a la chang mai ang tih a hlauhawm hle a ni. Chu vangin, khaw lum zel tur veng turin kan theihna zawn ṭheuhah ṭan lak hi mi tinte mawhphurhna a ni e.

- Dr Zirlianngura Govt. Zirtiri Science College