Written by
- Rin Sanga

KAWTCHHUAH ROPUI


Pi pu sulhnu leh kan rochun thil dang (heritage) humhalh leh chawisan zel duhtu, INTACH pawl te chuan kum 2010 vel aṭang khan, High School naupangte tan, hetiang lam hawi, lemziak emaw essay writing emaw inelna (competition), kum tin kan buatsaih ṭhin a. Atir aṭanga kan hmuhchhuah pakhat chu, tunlaia kan naute hian kan heritage chungchang hi an hrechiang vak lo tih hi a ni. Chuvangin, kan School syllabus hman mekah te hian, pi pute aṭanga kan rochun, khawih theih leh khawih theih loh heritage lam hawi, subject telh ngei ṭulin kan hre ta a. Kan mithiam neih Pu Laitanga (Fam), Ex- Jt. Director Art & Culture Department leh adt te chu SCERT hotute sawipui turin kan tir ta a. Vawi engemaw zat an sawipui ta nghe nghe a.

Hei bakah, kan hotupa Pu Rohming­thanga (L) kaihhruaiin MZU a Ethnography leh History Depart­ments hotute pawh, University syllabus-a kan heritage zirna lam telh ve ṭul kan tih thu kan sawipui a. Kan rin phak bakin, MZU hotute chuan heti lam hawi hian ngaihtuahna an lo seng tawh thin a, engemaw chen chu syllabus-ah an lo bilh tel tawh, tih te min hrilh a. A lawmawm kan ti hle.

SCERT hotute pawhin kan rawtna te an ngai pawimawh ni maw, kum 2022 - 23 aṭanga Class VII – X zir tur Mizo Supplementary Reader - ZO NUN bu an tihchhuahah chuan heritage ngaihsanna lam hawi an telh ta a, a lawmawm tak meuh mai!

Tun ṭuma ka han sawi duh chu, Class VII zir tur, ZO NUN bua Chapter 1, ‘Kawtchhuah Ropui’ ah hian Vangchhe khuaa pi pute lungphun hlu leh dangdai tak, India ram hmun danga hmuh tur awm ve lo, Archaeological Survey of India (ASI) meuh pawhin "monuments of national importance” a an puan chhuah tak te sawi lan hi a ni.

Heng lungphunte hi, India ram pum hriat tham khawpa pho lan a lo nih theih chhan hi, INTACH Mizoram Chapter te hmalakna vang liau liau a ni chungin; ZO NUN buah hian INTACH hming erawh sawi lan a ni hauh si lo. Hei hi kan hotupa Pu Rohmingthanga (L) khan a ngai pawimawh viau a, hemi chungchang SCERT hotute hnena thlen leh chanchinbua kan hmalakna te sawi chhuah ṭul a tih thu sawi ṭhin a. Mahse ama hova chutiang kan tih theih hmain, nikum 2022 December thla mai khan min boralsan thut ta si a. Tichuan, a duhdan tihpuitlin nan hei hi ka rawn ziak ta a ni.

ZONUN buin a sawi ang hian Vangchhiaa lungphun hlu tak te, kum 1985 aṭanga Art & Culture Depart­ment-in a humhalh ta hi, a lawmawm hle a; chu bakah kum 1993 aṭanga Vangchhe YMA Branch ten chung lungphunte lak sawn leh tihhmelhem a khap zui ta te hlei hlei hi, a va lawmawm tak em! Zep thu a cheng lo, humhalh an nih hma zawnga, a duh apiangin thlanlung leh lungdawh atana an lo la sawn ṭhin kha a pawi em em mai! Tihchingpen an nih hma chuan Vangchhe khuaah hian lungphun hrawl leh sang pui pui, an ding thulh thin a ni awm e.

Pu Rova sawi dan chuan, rambuai vanglai, kum 1972 - 76 chhunga ‘undivided Aizawl District’ a Bawrhsap a nih laiin, chung lungphun ding khup ṭhinte chu, Helicopter aṭangin a hmu fo ṭhin a ni; mahse motor kawngin a pawh loh avang leh he khua hi ‘ramhnuai mite’ tawmkuk pakhat a nih ṭhin avangin han tlawh zung zung theih ziazang a ni si lo. A pension hnu daih, kum 2009 aṭanga INTACH Mizoram Chapter Convener a nih hnuah, kum 2010, May thla khan Vangchhia chu, a hovin kan tlawhchhuak thei ta chauh a ni.

INTACH Mizoram Chapter hmalakna: Heng lungphun hlutzia kan hmuhin ASI hotute hriattir thuai chi a ni tih kan hre nghal a. Tichuan, Director General (DG), ASI, New Delhi hnena thlen nghal a ni ta a. Tichuan, DG tirhin ASI Northeast Circle,Guwahati chuan, kum 2011 January thla khan Asst. Archaeologist leh Surveyor te an rawn tir ta nghal a. Hemi ṭum hian Art & Culture Dept. aiawh leh INTACH member tlem azawng te pawhin an lo phungbawm ve a; ASI Team chuan Vangchhia, Lianpui, Dungtlang, Lungphunlian leh Farkawn te an tlawh ta a. Kan beisei ang ngeiin, abik takin Vangchhia leh Lianpui a lungphunte hlutzia leh India ram tan pawh ngaih pawimawh leh chhuan tham an nihzia an hre nghal mai a. Hemi kum vek, May thla fur chhe hnuaiah, Guwahati Circle hotupa, Superintending Archaeologist pawhin heng hmunte hi a rawn tlawh ve leh a. Ngun taka ASI hotute nena kan ngaihtuah tlan hnuin, a bul ṭan nan Vangchhiaa lungphunte chu Central Ancient Monuments and Archaeological Sites and Remains Act, 1958 (Central Act) hnuaia hum­halh hmasak phawt ni se kan ti a.

Tichuan, 2012 October thlain ASI Guwahati Circle Office chuan heng lungphunte chu “monuments of national importance” atan Central Act hnuaia humhalh theih nan Notification hmasa (preliminary) chhuah turin New Delhi Head Office-ah rawtna a thlen ta a. He rawtna puitling thlen tur hian Revenue map leh records dang te, Forest & Environment Dept clearance te, LAD Dept phalna te leh tul dang tam tak lakkhawm hmasak vek a tul a. Hetiang documents hrang hrang la khawm tur hian INTACH Chapter chuan Art&Culture Dept te phungbawmin theih tawp a chhuah ve a ni. Chutih laia kan Chief Secretary leh Champhai DC te pawhin min pui nasa hle.

ASI Guwahati Circle rawtna chu DG, ASI Office, Delhi in a ngaihtuahna meeting-ah pawh kan Chapter Convener, Pu Rohmingthanga chu a tel ve zel a ni. Chutah, ASI, DG Office chuan chu rawtna chu Guwahati Circle Office-ah sawi fiah tur zawhna ṭhenkhat a rawn siam leh a. Hei pawh hi INTACH Chapter hian a zuk hriatpuiin a umzui reng a ni. Tichuan, ASI DG Office-in chu rawtna chu a pawm hnuah pawh Ministry of Culture, GOI in Preliminary Notification chhuah phalna a pek a ngai leh a. Hetah pawh hian INTACH Chapter chuan Resident Commissioner, Mizoram House chu lo bawhzui vat turin a zuk ngen leh a. Tichuan, Central Sorkar phalnain Preliminary Notification chu November 28, 2013-ah Central Gazette ah chhuah a ni ta a. Dan hnuaia hun pek thla hnih chhunga engmah sawi buaina a awm tak loh hnuah, Final Notification pawh February 17, 2014 khan chhuah a lo ni ta a.

A vawi khat nan Mizoram chu Archaeological Map of India ah a lang ve thei ta a ni. State tan mellung pawimawh tak a ni ve awm e. ZONUN Reader Class VII zir tur, Chapter I – “Kawtchhuah Ropui”ah hian heng kan hmalakna tarlante hi hi ṭawngkam hnih khat chauh pawha thailan ve a va ṭha em, kan ti ve a ni e. Kan sawi lan tak angin, a thawh hnihna atan Lianpui te, Dungtlang te, Lungphunlian leh Farkawna lungphun leh hmun hlui dang hi Central Act hnuaia notify turin a inmung leh mek a.

Mizoramah ASI Circle thar din: Guwahati Circle hian Northeast pum hi min enkawl zo tawk lo deuha kan hriat avangin, DG Office-ah ASI Circle thar – Mizoram, Manipur leh Tripura–tan siam kan rawt ta a. Hetia Vangchhiaa lungphunte “monuments of national importance’ atana puanzar a nih takah chuan, Aizawl hi heng States pathum zinga a hmun laili bera awm a ni bawk a, Headquarters ṭhuthmuna hmangin ASI Circle thar din chu a awm hlein kan hria a ni. Vanneihthlak takin kan rawtna hi Central Sorkar meuh pawhin min pawmpui ta a. Tichuan, kum 2017 September thla khan ASI Aizawl Circle chu Central Minister of Culture-in a rawn hawng ta nghe nghe a ni. Amaherawhchu, full fledged Superintending Archaeologist, he Circle atan tun thlengin an rawn post thei rih lo va, kan Sorkarin Office sakna tur hmun remchang pek tur a nei lo bawk nen. Chuvangin duh ang thalin he ASI Circle thar hi an la function thei rih lo va, pawi pawh kan ti hle. Chu bakah Tripura hian keini aiin Notified Central Monuments an ngah zawk avangin, Circle Hqrs hi min chhuhsak phet an lo tum ve a, mahse kan Chief Minister hovin ṭan kan khawh ve tlat a ni.

Vangchhia Excavation: Mizo History ziaktute hian kan thlahtute, a nawlpuia Ṭiau lui kana Zorama an lo luh hun atan kum 1790 vel aia hma an chhui thei vak lovin a lang. ASI hoten Vangchhiaa lungphunte leh a bul vel hmun hlui an laihchhuah aṭangin tute sulhnu leh engtik hun laia khawsa nge an nih hriat nan, an sulhnu aṭanga charcoal samples te chu Laboratory rintlak ṭhenkhatah an ‘carbon dating’ tir a. Birbal Sahni Institute of Palaeobotany, Lucknow te hmuh dan chuan 620 AD vela khawsate hnuhma niin an hria. Beta Analytic Radiocarbon Dating Lab, Florida (USA) erawh chuan 1445 – 1530 AD vel hnuhma niin an hmu ve thung. Heng chhut dante hi ‘50 years plus or minus’ a dik emaw dik lo emaw thei anga pawm tur a ni awm e.

Inter-disciplinary research study atan, History, Ethnography, Anthropology lam mi thiamte chhui zel turah dah rih ila. MZU/ICFAI etc mi thiamten an zir tan nual tawhin a hriat. ASI-ten kum 2017 aṭanga 2019 vel chhunga an excavation neih aṭanga an hmuh dan maiah pawh, helai hmuna lo khawsa ṭhin teho hi mi changkang tawk tak an ni tih hai rual a ni lo. An khawlaia water pavilion an siam te, an kawtthler leh karkawng an siam dan te, mitthi an phum dan leh thlanmual an siam dan te, an lungphuna milem ker kuar mai ni lo, a pawng zawng (embossed) a an siam thiam danah te leh an khawsak phung hmuh theih dang aṭangte hian heng mite hi hnam khawhawi zau tak leh thiamna (skill) changkang tawk tak nei hnam an ni tih hai rual a ni lo, an ti.

Vangchhia mai ni lo, Dungtlang, Lianpui, Farkawn leh Lungphunlian khuaa kan pipute sulhnu dang pawh zirchian fe tham a la tam hle. Kan pipute ho thlang tlakna kawng pawimawh ber pakhat chuan Vangchhe khua hi a paltlang niin a hriat theih a. Vangchhe zawn Ṭiau lui daidul hi, Ṭiau lui kan nana hmun remchang tak niin a lang bawk. Kawngpui hrang hrang pasarih lai emaw ‘PiPute Lamlian’ tia INTACH-in kan koh tak (tunhmaa ‘Mirawng Lamlian” an lo tih ṭhin), te chu Vangchhe Kawtchhuah Ropuiah hian an insuihkhawm niin a hriat theih. Heng Pipute Lamlian hi, thlawhhma lak vanga tihchhiat tak te, leimin leh lirnghing vanga nuaibo takte a awm chungin, tun thlenga la hmuh theih, leirut a chhuata lungphah leh a kawng sirtuak, a san zawng kawng chen emaw vela lungrem te hmuh theihin a la awm nual. Heng Lamlian ‘alignment’ hi hmun tam takah a riruang chhui theihin an la awm a. Kum 2016 vel lai khan INTACH pawl chuan kan sum neih beitham tak hmangin, chutih laia Khawbung BDO kan chhuitir nual tawh nghe nghe. Heng kawng mapping mumal tak pawh Revenue Dept. Cartographer te puihnain kan siam tawh nghe nghe a. Tin, Concept Paper pawh kan thiam tawkin kan buatsaih ve tawh bawk; mahse funding source kan hmuh loh avangin kan hluihlawn ta rih.

Tlangkawmna: Kan sawi tak zawng zawngte ngaihtuah hian, engtikah emaw chuan kan Mizo History hi ziah ṭhat a la ngai thuai dawnin a lang. Mumal tak leh belhchian dawl taka kan chhui chhuah theih hunah chuan, hnam anga kan zahawmna te, kan ‘pride , prestige leh self-esteem’ te pawh hi chawikan dawrhin a la awm ngei ang!. Heng zawng zawng chhui chhuak tur hian Vangchhaa Kawtchhuah Ropui hi kan bulṭanna tur ni awm takin a lang.

ASI te hian Vangchhiaah hian, a tira an excavation project neih hi an duhtawk rihin a lang a; chumi chhunzawmna chu an Excavation Division teho hma tur a ni awm e, chutiang programme an neih lah kan hre zawm lem lo va. Kan Sorkar hian kan hnam tana a pawimawhzia hriain, kan ASI Circle hnathawk theia siam hmasak hi mutmawh hnarmawhah min neihpui thei se a va ṭha dawn em!

- Rin Sanga