Written by
- C. Lalmuansanga

“Nu-i, bai ka lo chhuang asin....”

Tun hnai maia titi na-a an sawi aṭangin han tan ila. Nupui nei tawh mi pathum titi-na zingah ka thu ve a, nui dar dar paha an sawi ka ngaihthlak chuan rilru a ti kal thui ang reng hle. Pakhat chuan, “Thaibawih nihte hi kan la hlau lutuk a, a tha lo tak tak, mahse mipa nih vea han insuk kut kut te, thleng han sil ve mai te hi a la zahthlak ve a ni. Bakah, han ti duh pawh ni ila, chhungte lamin nupui awm reng laia mipa zawk insuk hi an lawm vak lo thin a,” a tia. “Nu-i, i bai chhuan a liam ania” tih hun lai kha kan la pel thui vak lo niin a lang.

Hmanniah Aizawl tlak lam aṭangin Tanhril ka kala, ka kal kual deuh vangin veng pawh ka tlawh tam viau. Veng pali ah hian mitthi an lo awm a, board-a an lo tar ka en chuan mipa hlir an ni a, an kum pawh a valai viau hlawm mai. Tunlaia kan buaina lian tak leh lungngaihthlak tak kan tawn mek ka hre chhuak nghal zawk mai. Mizo mipate hi kan va ral nasa em! Mizo mipaten harsatna kan tawh mek chu khing ka thil tawn pahnihah khian a sawifiah theih viau awm e.

Mipate thihna vanga buai hi Mizoram chauh a ni lo a, khawvel hmung hrang hrangah buaina lian ber zing ami a ni. UK ah chuan mipa inthat (suicide) tam lutuk an buaipui a, Africa ramah chuan rukruk, in thah (homicide, crime related deaths) mipa zingah a tam lutuk chu an buaipui bawk a. America leh Australia ah pawh natna hrang hrang avanga mipa thi chuan ngaihven a hlawh em em bawk. Mithiamte’n an zirna aṭanga an hmuh danin, Africa ramah chuan ram retheihna avangin mipaten eizawnna tha mumal hmu lovin, chhungkaw chawm ngai siin an awm a, tihngaihna dang a awm tawh loh hnuah rukruk ah an lut a, an lut thuk zel a, thihna khawp hial a thlen thin a ni. Chutiang bawkin UK-ah chuan, eizawnna avangte, mipa-in chhungkua a chawm a ngaih avang leh dinhmun tha tawk neih loh avangin mipaten rilru lam buaina (mental health problem) an nei nasa a, chuvangin mahni nunna la duh hial an tam a ni tiin an sawi bawk. America leh Australia ah te chuan lifestyle disease an tih, obesity(thau lutuk) te leh lung lam that lohnate, accident te, inthahte avangin mipa an ral nasa em em bawk a ni.

Center for Disease Control and Prevention chuan mipa-te thih tam chhanah lung lam thatlohna (heart disease) kaihhnawih thihna a tam ber a, a dawtah chuan mahni intihhlum (suicide) a ni a ti a. Australian Bureau of Statistics-in a tarlan danin (Australia bikah), mipa hi hmeichhia aiin kum 4 in an dam hun chhung a tawi zawk, an ti. Ram hrang hrang zirna en chuan, chhan hrang hrang avangin mipate dam hun chhung hi hmeichhia aiin a tawi a ni. Kan sawi tawh angin, ram dangah chuan mipate thihnate, mipate nun hrim hrim hi zir nasat a ni a, a siamthatna zawngin zirchianna (research) an bei ngawrh hle. Chuti khawpa an buai avang chuan, American Psychological Association chuan 2019 khan, mipate enkawl dan tur, Guidelines for Psychological Practice With Boys and Men a siam ta tawp mai a ni.

Heng zirna hrang hrangah hian thil thuhmun an hmu­chhuak a. Chu chu, mipate hi mahni tana hrisel lo thilah kan in hnamhnawih nasa zawk a, chu chuan taksa hriselna lamah nasa takin harsatna a thlen an ti a ni. Chu lovah khawtlangin tun hma aṭanga kan lo ngaihdan, ‘mipa awm dan tur’ emaw ‘mipa nih dan tur’ ve reng nia kan lo ruat hian mipaah vek nghawng tha lo tak a nei a, rilru lamah buaina tam tak an neih phah thin a ni. A chhe ta vek e tihna zawng a ni lo va, mahse thil dang duhawm lo tak tak, rilru hahna tihlan duh loh (repressed feelings), leh pawi khawih mai duhna (violent tendencies), chin thalo tih (substance abuse), mahni inenkawl that peih lohna (medical ignorance), nun tawt (constraints on behaviour/ actions) leh a dangte a thlen thin a, chu chuan rah tha lo mipate nunah a nei thin a ni (Lippa R.A, et al, 2000; Wong Y.J et.al, 2017, Coleman D, et.al, 2020).

Mizoramah zirna mumal a la awm loh avangin, thil hriat tlanglawn leh ngaihdan tlem telhin, hmuh mai theih chin aṭangin kan sawi tlangpui a. Chungah chuan ruihlo, zu leh drugs, zuk leh hmuamte hi a chhan lian tak an ni. Chung chu a thlentu ber nia an sawi, ram danga an zirna tawngkam han hawh ila, ‘binging’ an tih mai, nitin thil, ho te te nia lang, thihna chhan tam ber ni si hian mipa nunna a suat hnem ber an ti a. Entirnan, Mipa chuan hmeichhia aiin nikhatah meizial a zu hnem zawk a, taksa in a tuar bik. Mipa chuan hmeichhia aiin zu a in hnem zawk a, a taksain a tuar bik a, an thihpui hnem bik. Chutiang zelin ei leh inah, thil hrisel lo ei thlengin, mipain a taksaa a lakluh a tam zawk avangin taksain a tuar hma bik a ni. Mizoram milin han en ila, a dik viau mai awm e.

Vanglaini chhuaka Mipa Thih Tam Chhan tih ziaktu Debbie Rinawmi khan National Cancer Registry Programme (NCRP) statistics rawn tar lan aṭangin, kum 2020 report-ah mipa 43.3% zelin zuk leh hmuam kaih­hnawih cancer an vei a tih kha dikna tehfungah ka’n hmang ve chiah ang e. Pi Vanramchhuangi’n Times of India a lo hrilh tawh danin (Feb, 2023), Mizoramah hian hna mumal neih loh (unemployment) a san avangin thalai, a bikin mipa te an awm awl a, chuvangin sualnaah luh a awl bik, a lo ti bawk kha a ni a. A chunga kan tarlan tawhte nen inzawmna an nei thuk viau. Department of Statistics and Economics in Annual Report of Registration of Births and Deaths 2019 -a a tarlan danin, Mizoram pumah (all areas) meizial zuk ching (habit-a nei), natna hrang hrang vanga thi mi 597 zingah 340 (56.95%) chu mipa niin, 257 chu hmeichhia an ni a, heng zingah hian Lung lam natna vanga thi chu mipa 23 leh hmeichhia 10 niin a tarlang. Chubakah, Police record-a a lan danin, kum 2010 - 2019 inkarah, mahni intihlum mi 882 zingah mipa 735 (83.88%) an ni a, hmeichhia erawh 147 an ni thung.

Heng hi amah ngawta lo awm a ni mai lo. Sawi tawh angin, mipa te hi kan nunah ‘mipa awm dan tur’ kan tih hian min khuahkhirh viau mai a ni, an ti a (Connell, 1987). Mizo-ah pawh, ziaka dah ni lo dan, khawtlang ina kan ruat, ‘mipa chu a chu ti tur a ni/ ni lo’, ‘chutiang chuan a awm tur a ni/ni lo’ kan tih hian anmahni ah vek kawng tam takah, chan loh khanah nghawng tha lo a lo nei thei a, kawng chi hrang hrangin, taksa leh rilru lamah harsatna thlenin, thihna khawp hial thlen chang a awm thin a ni.

Hmanlai hun han en ila, paa lo nih an duh lova, thaibawih nih an hlau a, hmeichhe tihtur nia an hriat reng reng, inchhungkhur hna an thawk duh ngai lo. Amaherawhchu, khang hunah chuan mipate’n khawtlangah hna ropui tak an nei a, chu chu an khua leh a mite, sa leh ral laka ven him a ni. Mizo history bu hrang hranga kan hmuh thin angin, khuaa sa a lo luhin, mipate chuan a thattu nih tumin an bei vat thin a, mipa tihtur anih miau avangin, ihe lovin an um nghal mai thin. Mipa te tihtur leh awm dan tur chu uluk takin Zawlbuk ah an zir thin. Zawlbuk graduate an nih ang ngeiin ram leh in lamah rinawm tak leh mawhphurhna zo takin an thawk thin. Tlawmngaihnain a insum thei a, a tana tul lo chu a ti lo, a tul erawh a hlen chhuak ngei thin. Ramsa hnaiha cheng an nih avangin sa kah thiam nih a ngai a, ral beih inrin reng a ngai a, chhel a ngaih avangin, eu awl awl chung pawhin “a na love” an ti thin. An hun lai milin tihtur chin leh awm dan tur an hria a, rinawm leh thahnemngai takin an ti mai thin.

Mahse tunah erawh hun a dang tawha, khawvel inher zel angin nun pawh a inthlak a tul ta. “Mipa ka ni alawm” kan tih lai hian, rilru lama harsatna kan tawhte hi kan namnul mai a, chuvang chuan mipa inthat hi hmeichhia aiin an tam zawk thin. American Psychological Association in US ah chuan hmeichhia aiin mipa hi a let thum chuangin mahni nunna la an tam zawk a ni an ti a (S. Pappas, 2019). Chu chu Mizoramah ngei pawh a thleng mek a ni. Dr. Bijlani (Psychiatrist) chuan, “Dan naranin mipate hian tanpuina dil an hreh a, tanpuina dil chu nep riau-a inngaihna a awm vang a ni” a ti. “Mipa a ni alawm” kan tih lai hian natnain a taksa a buan hneh hman hle thin a, a ruka tawrh chu a mipa riaua kan ngaih lai hian nunna in a tuar hman thin a, nitin thil chin (habits) vangin zawi zawiin mipa nunna kan chan mek a ni.

A khaikhawmna atan chuan hei hi ngaihtuah tlang ta ila. Tunlaiah hian enge mipa te tihtur nia kan ngaih? Khawvel tukverhah kan dak ve tawh a ni mai lova, kan zuan kahlen ve ta zak zak a, chuvangin mipate kan ‘pa’ na tur pawh insiamrem ve zel a ngai a ni. Mahni hna theuvah tha taka thawkin, tlawmngaihna dik leh rinawmna vawn nun zel hi a pa ber se la. Mahni hriselna ngai pawimawh mi, “a na love” kan ti ve a nih pawha inenkawl nachang hria, “chhungte leh nupui fanau te’n min mamawh e” tia zu leh drugs-a insum hram hram pa tak tak kan pung ang a, “Ka nu leh ka pa, ka unaute’n min thlamuanpui khawp mai” ti thei thalai pa tak tak kan pung ang a. Inchhungkhur sekrek khawih a tul ang ang lo ti ve thei khawpa pa mipa kan pung zel ang a, “Nu-i, bai ka lo chhuang asin” ti thei, mahni inringtawk mipa hoten bai kan insuah diat diat hunah chuan tun hun lungchhiatthlak hi kan la pel ve ngei ang chu. Engtikah tak chung hun chu lo thleng ang maw? Thingkung phun hun tha ber nia an sawi chu kum 20 kal ta kha a ni a, a dawt leh chu ‘tun’ a ni.

I ram leh hnam a boral chuan nang leh I chhungte in him bik lo vang.

- C. Lalmuansanga