Zofate ram
Zofate hi khawvel hnam khat phel hran tam berte zinga mi kan ni awm e. Ram hrang pathumah leh India ram state pali-ah te phel darh kan ni tih hriat reng a finthlak awm e. British ho in mumal taka kan chanchin an ziah ṭanna chu Military Report 1850 aṭangin a ni a, amaherawhchu kan chanchin hi hnam dang Burmese record-ah te, Tripura Chronicles-ah te ziaka hmuh turin a awm a ni. Bengali hovin Kuki tih ṭawngkam hmangin min ko va, chutiang zelin Chin tih ṭawngkam hmangin Burmese hovin min ko leh a, Lushai Hills a cheng zawng zawng ten Mizo tih ṭawngkam kan hmang ta bawk a ni.
British ho policy lar tak ‘Divide and Rule’ an hman theihna atan hming hran min phuah zui ta zel a, hming hran phuah kan nih avang hian sawi hran leh phel hran kan awl phah ta a ni.
Zofate ram luah chin hi a te lo hle mai a. Khawchhak lamah Chindwin aṭanga khawthlang lamah Chittagong Hills Tract thleng a ni. Hmar lamah Naga Hills aṭanga chhim lamah Arakan Yoma thlengin kan awm a, kan chhehvel hnamte tan chuan thik tham te pawh kan ni mahna.
1. Kan ram hausakna min laksak te :
Sap ho khan kum 1866-68 inkarah ringawt pawh Sai a tlem berah 200 an lo man a ni a, kum 1876 ah te pawh Sai 96 man a nih leh thu Captain O.A. Chambers a lehkhabu ah ziak in a chuang a ni (p.57), eng zat tak min lo man chereu sak ang maw tih hi chhut tham fe a tling a ni. Kum 1870 ah pawh Thelret ringawt pawh Rs. 65,000/- man hu Calcutta ah hralh a ni a, a hlutna hi a kum ang zela chhut phei chuan tam tham tak a ni, hemi bakah hian Thakthing, Saingho, La leh thildang tam tak chu Lushai Hills aṭang hian hralh a nih thu Pu Edgar-a report Alexander Mackenzie-a lehkhabu a ziakin a chuang a ni (p.433).
2. Khaw lian tak takin kan lo awm ve thin :
Kan ram rawn dai hmasa bertu sap sipai ho chuan kum 1850 January ni 15 ah Lal Ngura khua Tawngpam/Sentlang a chenna in ringawt pawh 800 - 1000 awmna leh ral beimi ringawt pawh mipa 5,000 - 7,000 awmna tia Military Report lehkhabu a ziaka an chhinchhiah chu an rawn run a(p.2), Sai ramchhuaka an lo kal hlan a nih avangin do lettu nei lovin nunau leh tar insaseng theilo mi 300 aia tam mah that in Sentlang chu an hal sak a ni. Chutiang zelin Sap ho thuziak reng rengah an mi thah zat te, an khaw hal zat te, buh leh bal leh ran an chhuhsak ṭhin te chu an ziak lang ngai meuh lo a ni.
Vandula (Ropuiliani pasal) pawhin ral beimi 4,000 leh silai 2,000 lai a nei a ni tih Alexander Mackenzie lehkhabu ah chhinchhiah a ni (p.572). Vanpuilala (Lalngura - Sentlang Lal fapa) khaw chhungah ringawt pawh Zawlbuk 10 lai a awm a ni tih Mizo Lal Ropuite tih bu ah a chuang a ni (p.170). Tlaisun Lal paruk (6) intelkhawm chuan Tlaisun/ Falam khua an din a, tangka atan thir phek an siam a ‘Seu’ an ti a ni. Selesih khua chauh hi khaw lian anga kan lo sawi fo ṭhin hi a dik kim lo a nih hmel e.
3. Chhiarpui :
Kum 1854 lai vela Sap ho lo chhinchhiahnaah pawh North Cachar ringawtah Zofate mi 11,243 lai an cheng tih Mill’s Report-ah tarlan niin Alexander Mackenzie lehkhabu ah ziak a ni (p.145).
4. Awmze nei Lal rorelna :
Lalte khan khawnbawl upate, val upate leh pasaltha ho te puihna in fing leh fel takin ro an rel ṭhin a. Khaw thar din chungchangah emaw lo neih chungchangah emaw ralrel chungchangah leh kutni khua ah te fel takin an inkaihruai ṭhin.
5. Buh leh bal :
Chhung tinin kum tinin lo an nei ṭhin a, buh tam tak tak thar chhuak thei mi taima leh remhre tak tak sawi tur khaw tinah an awm ṭhin a ni. Thlai chi tuh dan leh a rah seng dan an hria a, ramhmul damdawi chanchin chipchiar takin an hria a... fing taka an thang kamte chuan ramsa chi tinreng a awk thei a, an thang pumpelh thei chu tlem te chauh an ni. Tu pawhin an thawh tur awm tawk hria in khawvar tirh aṭanga khawthim thlengin hna an thawk ṭhin a, an ni chuan ‘day light saving’ a takin an hmang a ni.
6. Kutthemthiam :
Mau an hmang ṭangkai thiam em em a, insak nan te, Em leh Thul tah nan te, hnang thil phuar nan te an hmang a. Chutiang zelin Hnimhnahte an hmang ṭangkaiin thil fun nan te, inchung chihna atan te an hmang ṭhin a, bio-degradable vek hmangin an hmanruate hi environmental friendly vek a ni.
7. Puantah leh ladeh :
Kan hnampuan mawi tak tak te hi Zo hmeichhiate kut kawih liau liau a zara vawiin thlenga nei kan ni. Mizo puan chi hrang hrang - Puanchei, Hmaram, Tawlhlohpuan, Ngotekherh leh Pawndum te hi India sawrkarin Geographical Indication (GI) tag a lo pe tawh bawk a ni. Hei hi Traditional Knowledge-ah kan theuneu bik lohzia a taka pholangtu a ni.
8. Sakhua :
Mumal takin sakhaw inrelbawl dan neih thlap a ni a, mitthi vui leh lungphun thlap thlapna thlanmual felfai tak neih a ni a, hemi bakah hian lungkerte an phun ṭhin. Hei hi hnam upa leh hmasawn hmasate tehkhawnga khawvel pawhin an hman te zinga mi a ni.
9. Sumdawnna :
Hnamdang kan sumdawn tawn ṭhin tichiangtu chu Silai leh a mu kan chawlut thei tlat hi a ni. Hemi bakah ṭhelret, sai ngho, la te leh thildang te pawh kan hralh ṭhin a ni. Riverine bazaar kan tih mai Changsil Bazaar, Sonai Bazaar leh Tipaimukh Bazaar te pawh changtlung takin kan lo nei tawh ṭhin a ni.
Civilization tehna atana khawvelin a hman tehfung hrang hrangte chu kan pi leh pute nunah hian a lo bet tel ve reng mai a ni tih kan zir thar a ṭha awm e. Kan hnam tihdan ṭha tam tak awm mahse, kan inchei dante min thlak sak a, mahni hman kawr aia suit leh necktie mawi tih zawkna thinlung min tuh sak a. Kan hnam ei leh in dante min thlak sak a, kan hnam ngaihhlut zawng taimakna te, hnam thiamthil hmanga intodelhnate min sawi hnawm sak a, ziak leh chhiar thiamna sang nei tur tak tak a inzirtirna awm leh chuang si lovin min kaihruai ve tho a ni tih kan zirchhuah a finthlak tawh takzet a ni.
Legal Study Forum on the Study of the
Chin-Kuki Hills Country