LÛNG PHU CHAWL (Heart attack vanga thih thut thutna...)
Kan ṭhianpa in "Tunlaiah heart attack a thi hi kan tam riau a, helam hi han ziak leh teh" a ti a. Thu ziah hi pâwlna chan emaw hunawl neih ṭhat viau loh chuan a lo harsa hle mai. Hetia thu tlem te kan ziah ve zeuh zeuh hnu hian, ziak mite hi ka ngaihlu thar hle. Taksa a hah a, tihtur hrang hrang hmachhawp a lo awm bawk chuan, a lo tih hleih theih dêr loh mai. Nimahsela, Mizote hi Krista chanchin ṭha khawvela puang zel turin, kan hrisel a, kan fit a, kan damrei a ṭul a ni. Tumkau Ni, kan Lal Isua Jerusalema ropui taka a luh ni khan, he thu hi ka ziak ve leh a ni.
Zingkarah Treadmill a kal pahin Dr Devi Prasad Chhetty, Lûng doctor hmingthang (renowned cardiac surgeon), kum 2012 a tihdamna lama a thawh ṭhat avanga Padma Bhusan lo dawng tawh thukhawchang ka ngaithla a.
"India mite hi khawthlang ramte aiin lûng natna a let thumin kan vei awl zawk a. Kumtin India ramah lûng zai ngai maktaduai 2 vel awma chhut a nih laiin, nuai khat leh sing hnih vel zai an ni thung. A bak maktaduai khat leh nuai 9 bawr vel kha engtin nge an awm tak le? Zawi zawiin lungphu chawlin an thi ṭhin. India ramah hian lûngphu chawl (heart attack) a thi an tam hle. Chuvangin, India ram hi hmeithai naupang tê te tam berna ram a ni" tiin a sawi.
WHO chuan khawvela kan thihpui tam ber (number 1 killer diaease) chu lûng na a ni a ti a. India ramah hian Lûng ṭha lo kan tam hle mai. Khawvel pumpuia lûng na zaa 60 hi India ramah an awm a. India mite hian kum 10 laiin ramdangte aiin lûng nâ kan vei hma bik bawk. Khawthlang ramah chuan an faten an nu leh pâ kum upa zawkte inentir turin an hruai a. India ramah erawh an pa târ zawkten an fate lûng nâ an enkawl zawk an ti ṭhin. Asia mite hi kan taksa a tê deuh ang bawkin, kan lûng thisen dawt hi sâpho aiin a zim deuh zawk bawk a ni.
Lûngphu chawl (heart attack) a thi thut thut kan tam ta riau in alang. A chhan ber sawi fak a harsat rualin, kan ei bar zawnna lo awlsam ta te, ei leh in thau leh mawm kan ei nasa ta te, chesawn lova thawh theih (physical inactivity) lo pung ta te, kan lo thau a, zunthlum, bp sang leh thisena thau tam kan lo nei ta fur mai hi a chhan tam tak a ni thei ang.
Heart attack hi thih thutna ni mah se, vawilehkhata insiam ni lovin, kan taksaah kum 5 aṭanga kum 10 hmalamah kan hriat lohin a lo insiam daih tawh ṭhin. Engmah nâ lang chhuak si lovin, thisen dawtah thau a lo inchhekkhawl a. Chung lûng thisen dáwta lo inchhawkkhawl te chuan zawi zawiin thisen zam a hnawh ping a, heart attack kan lo nei ta ṭhin a ni. Kan lûng thisen dawt zaa 50 - 70 vel a hnawhin in chung kal/chho kalin 'ka awm a tâwt, ka din hlek a ngai' te kan ti a. Zaa 80 -90 a lo hnawhin, vawilehkhatah a lo ping thut a, 'A inkhel kha a tlu thut a' tia kan sawi fo te hi an ni. Chu chuan lûngphu chawl/ heart attack a lo siam ta ṭhin a ni. Tin, khang thau khang lo hnawhtu kha a lo kehdarh thut khan, thisen timur a sâwmkhawm a, chu chuan thisen zam a hnawh phui thei bawk.
Tute nge fimkhur zual ngai?
Mithiamte chuan kan zavai hian lûng nâ nei (heart patient) ah in ngai ila, kan lûng tihrisel turin kan rih zawng control in, ei tur dik ei ila, insawizawi ṭha ila a ṭha ber a ni an ti ṭhin.
A bikin, heng mite hi fimkhur a in check up ngun tur an ni - Chhungkaw zingah lûng na nei emaw thihpui hial an awmin, anmahni heart attack nei tawh an nihin, thau lutuk, meizial zu, zuntlum leh thisena thau tam kan tihte.
Engtin nge
a lan chhuah tlangpui?
Zaa 80 chuan heng hi an nei thei: Áwm chhung na/ táwt, bân veilamah emaw khabe leh nghawng a na chhuak, thaw hah, hnung nâ te.
Chutih rualin zaa 15 te chuan hetianga na sawi tur an nei lem lova, pumpui láwng, thin-dîp nâ, pumpui chaklo emaw an ti bawk. A bikin zunthlum nasaho ah hriatna thazam a chak tawk tawh loh avangin, na em em sawi lawk nei lovin heart attack an nei thei.
Engtin nge
kan tih tak ang le?
Lûng na enkawlna chu lûng nâ nei lo tura inven hi a ni an ti ṭhin. Kan nunphung (lifesyle) hi thlak harsa hle mahse, lûng tihrisel zawnga kan nun a pawimawh. Takza insawizawi ṭhat, kan rih zawng thunun, zuk leh hmuam sim, ei tur dik ei. Hrisel tura thutlukna siam nan leh hmalak nan tlai luat a awm lo, tun kha i tan hun ṭha ber a ni. Tum ve chhin la, han ti nghal teh le....
India ramah hian heart attack zaa 50 hi kum 50 hnuai lam an ni a. Chuvangin, kum 35 kan tlin chuan kum 2 danah vawi khat tal doctor-ah incheck up tur a ni a. Kum 40 kan tlin chuan kum tin vawi 1 in check up ṭhin tur a ni. Thisen leh zun te, ECG leh Echo te a ṭul angin doctor-ten kan lo tihtir ṭhin ang che u. Hriat chhuah hma chuan eng natna pawh hi tihdam a awlsam a, nasa taka enkawl ngai tur emaw zai ngai tur pawh, insawizawi leh diet control (ei tur dik ei) emaw damdawi mum 1 emaw lek hmangin a lo ven thei ṭhin a, a hlawk em em a ni.
Mi kan fingin hriselna kan ngai pawimawh ta hle mai. Kum tin check up rawn nei pawh kan pung chho ta a, a lawmawm. Kan hrisel loh chuan, eng tih mah a nuam lova, kan thawk sawt lovin a hlawk lova, kan hlim lova, sum leh pai kan hmang ralin retheihna khurah chhungkua kan tlu lut fo ṭhin.
Tunlaiah hun reilote chhunga nasa taka taksa sawizawi a lâr chho hle. 'Ka fit lutuk' ti a, six pack nena rawn sêk lut viau te pawh, heart attack nei thut thut zingah an bâng bik lo. India ramah pawh inkhel mite, film star lâr te thlengin naupangte te tun hnaiah kan chân a. Chuvangin, vawi leh khata exer vak turte tan i lûng a hrisel tawk em? tih entir phawt a ṭha.
Nitin eizawnnaah hna nasa takin kan thawk a. Taksa chetvelna lam aiin thluak hmangin rilru kan sêng vak vak a. Heng rilru hah leh ipik hian lûng nâ a thlen ve thei a, a bikin kum naupang lamah a ni zual. Covid 19 a lo lêng a, lockdown vanga inkhung te, hna chân avanga rilru hah te, Covid natna in lûng a khawih avang te pawhin heart attack hi a pun phah deuh niin an sawi. Rilru tizangkhai leh tihrisel tura ṭan kan lak a ṭul.
Inkhawm leh Pathian biak hi rilru hah chhawkna ṭha ber, hriselna leh damna kim a ni.
Engah mah mangang suh u; engkimah ṭawngṭai leh dílin, lawmthu hril tel zélin, in duhnate chu Pathian hnênah hriattirin awm zawk rawh se. Tichuan, Pathian thlamuannna, rilru rêng rênga hriat sen loh khân, in thinlung leh in ngaihtuahnate chu Krista Isua-ah chuan a vênsak ang che u. (Philippi 4:6, 7)
- Dr J Lalramchhuanga
MD (Medicine)