F O R E S T AND H E A L T H (KAN HRISELNA LEH RAMNGAW)
Genesis 1:29 Tin, Pathian vêkin, “Ngai teh u, lei chung zawng zawnga thlai chi nei awm tinrêng leh thing tinrêng, thing chi nei rah awmnate chu ka pe che u a ni; in chaw atân a ni ang; a ti a.
‘FOREST’ hi mizo ṭawng chuan Ramhnuai emaw Ramngaw tihin kan sawi ṭhin. Tin, Ramngawah chuan Rualbanlo ni hauh si loin ṭawngthei lo, thilnung tam tak an awm a, chung thilnungte chuan ngawi rengin keini mihringte tan hian hna ropui tak an thawk a, an hnathawh chu a tak hmuh tur awm lo mah se, kan rilru leh taksaah a lang chhuak ṭhin.
'Forest' hi kan dam khawchhuah theih nana kan mamawh/châk kan lakna hmun a ni a, nung dama mihring kan awm theih nan hriselna kan mamawh a, chuvangin 'forest' chu kan nunna hnar ti ila a dik viau ang.
Hriselna (Health) chu mihring damlaiin kan mamawh a, kan hrisel loh chuan kan dam rei thei lo. Kan taksa hian hrisel tur chuan ei leh in tur a mamawh a, chutiangin kan rilru pawh a hrisel ṭhin. Hriselna tura kan taksain a neih ngaite hi kan Lo/Rama thing leh thlaite aṭanga kan hmuh a ni tlangpui ṭhin.
'FOREST' AṬANGA HRISELNA KAN DAWNTE:
Mihringte hian nung turin Boruak ṭha,tui thianghlim, chaw hrisel kan mamawh a, heng kan hmuhna hnâr chu ramhnuaia thil awm, hnim, thing leh mau, theirah leh thlai aṭangtein a ni.
THING LEH MAU, THEI LEH HNIMTE HIAN:
1. Kan Boruak ṭha (oxygen) hip luh tur an siam a, kan boruak chhe thawk chhuah (carbon dioxide) an lalut ve thung. Mihring tana chemical hlauhawm lei leh tui chhunga mi an hip ral ṭhin.
2. Chaw ṭha leh hrisel tak min hlui a, thei rah leh thlai hrisel tak kan hmuhna hnar a ni.
3. Hah tidam thei chhemdamthli a siam a, chawlh nan zar hlim, dâi nuam tak min pe.
4. Tui hna siamtu leh tithianghlimtu a ni.
5. Inenkawlna Damdawi leh Ramhmul damdawi kan neihna ber a ni.
A ṬANGKAINA DANGTE
6. Kan nun khawsak nan Ramhnuai aṭangin thil hlu tamtak kan lachhuak ṭhin. e.g. Thing tuah, hmanrua leh thil hlu tam tak.
7. Lei tinghettu an ni a, leimin tur an veng.
8. Ramnghnuai a nungchate an chawm ṭhin
9. Sava hram ri te, thereng chi leh rimawi zangkhai tak tak hriat tur a awm a, kan rilru tihriseltu a ni.
10. Ri bengchheng lutuk tur lakah leh thlipui lakah min veng.
HRISELNA CHAW ṬHA A SIAM
1. CARBOHYDRATE - Thahrui siamtu leh natna laka ralthuam siamtu a ni. Chu chu heng, thei rah, thei tui, buh, chhang, bal, vaimim, thil thlum lam chi aṭangtein kan dawng.
2. PROTEINS - Kan taksaa pem leh hliamte siam ṭhatu a ni a, (Naupang) Ṭhanna siamtu a ni. Thlai mu, bean leh be lam, bekang sa, aṭangtein kan dawng.
3. VITAMINS - Taksa ral do khawl siamtu, rilru hmasawnna leh taksa ṭhanna siamtu a ni a, thlai hring, be lam chi leh thei rahahte kan hmu ṭhin.
4. MINERALS - Kan ruh tinghettu leh tichaktu a ni a, thlai leh thei rahah te kan hmu ṭhin.
A HLUTNA ZAT TEHIN
Mizoram CCF Planning and Chief Wildlife Warden ṭhin, Dr. N.S Bisht khan a lehkhabu ziahah khan Mizoram ramngaw aṭanga thil hlutna hmuhchhuah zat chu kum khatah cheng vaibelchhe 515.35 man hu angin a chhutchhuak a, ramhmul lakkhawm aṭanga sum lut zat hlutna pawh hi cheng vaibelchhe 25.14 a ni. Boruak a siam ṭhatna leh mihringte hriselna atana a hlutna hi cheng vaibelchhe 16.95 a ni a, natna hri ṭhalo laka min venhimna kawnga a hlutna hi cheng vaibelchhe 0.57 a chhut a ni bawk.
Heng a hlutnate hi suma kan lei ni loin,a thlawna kan dawn a ni.
KHAWVEL TUKVERH AṬANGIN
Khawvel ramngaw kan la neih Food and Agriculture Organization Of The Nation-in a tarlan danin, kan lei zau zawng 31% hi forest a ni a, 420 MH (million hectare) hi kan khawihchhiat zat a ni, "World Health Organization" chuan ramngawa thil awm kan tihchhiat avanga boruak chhe insiam hian kum tin mi maktaduai 4.2 a tihlum ṭhin niin a tarlang.
Kum 1997-a Indonesia ramngaw chhah tak mai chu lo neih nan an hal tak tak mai a, Malaysia leh Singapore thlengin chhum dum chhah tak a insiam a nih kha, thlai leh thei a rah thei lo a, a tlântu thilnungten an tuar a, mi tam takin natnate veiin an thih phah a, tam tak hriselnaah a nghawng thui hle.
Kum 2019 January aṭanga October thla thleng khan Brazil, Uruguay, Peru, Bolivia chhunga Amazon ramngaw chhah tak mai chu a kang duai duai mai a, he ram kang nasa tak mai hian, boruak chhia, tam tham tak a siam a, a chhunga cheng thilnungten an tawrh phah nasa hle a ni, nausen leh kum 60 chunglam mi 1000 dawnin thawk lamah harsatna an neih phah bawk.
MIZORAM DINHMUN
Kan ram hi Tlang ram awih tak ni mah se kan vannei khawp a, thing leh mau, thlai leh tualṭo chi hrang hrang kan ngah khawp mai. India ram puma ramngaw nei ṭha pahnihna kan ni a, 85.41% hi ramngaw kan la nei. Hei vang chiah hian boruak ṭha leh tui thianghlim kan hnianghnar phah a ni.
Mithiamte chhut danin thing pangngai kum 50-a upa hian oxygen chêng nuai 5.5 man hû vêl a pe chhuak thei a. Thing puitling pangngai 30-50 ft. hian air conditioner 5 vêl a hen niin an chhût bawk. Mizoramah hian ramngaw chhah ṭha tih tlâk 3158.57 sq.km (14.98%) leh ngaw pangngai 2628 sq.km (12.46%) chauh kan nei tawh. Ramngaw kan ṭhiah leh hâl vangin Mizoramah lei ṭha kum tin ton 10-20 luang ral zêl ang a ni.
Kan rama (forest) thil hlu awmte hian kum tinin chhiat lam a pan mek zel a, Kum 2000-2020 thleng khan 40.00 (hectare), za zela 2.0 (%) chu kan khawih chhia a. Hei vang hian sik leh sa a danglam phah nasa hle a ni.
Kan ramin chhiat lam a pan mek avangin kan hriselna paw’n a tuar phah zel a, kan taksa leh rilru hriselna a hniam zel tih kan ngaihtuah pha tawk lo a nih loh vek chuan, kan hlamchhiah/ngaihthah ṭhin a ni ang e. Kan ramngaw chhiat chhan leh hrisel nana a nghawng dante chu hlawm hnihah ṭhen ta ila.
1. Leilung/Khuarel chhiatna:- Khuarel chhiatna hi tu m'a dan theih a nih loh bakah a thlen hun tur hriat fak theih a ni lo, heng chhiatna thlengte avang hian mi tam takin harsatnate tawh phahin nunna hial an chân phah ṭhin. Chu'ng chhiatnate chu lirnghing, tlang kang, tui lian, khawkheng, leimin, thli tleh etc.
2. Mihringte kutkem/khawih chhiat:- Kan rama thil hlute hi khuarel chhiatna ai mahin, mihringte khawihchhiat hi a tam zawk a, kum 2000 aṭanga 2020 inkar chhung khan 16.6 kha (kilo hectare) a zau ramhring kan siam chhuak a, 57.1 kha lai kan hmang ral thung, kan tih chhiat tawh zawng zawng hi 864 kha-a zau a ni.
FOREST CHHIAT VANGA
NATNA THLENGTE
Black Death — Uihli chi khat sazu aṭanga natna rawn piang
Spanish Flu — Hritlang chi khat inkaichhawn awlsam tak
HIV — Taksa raldo khawl tichhe theitu natna
Rabies — lu na, khawsik etc, ramsa chil aṭanga natna
Malaria — thosi seh aṭanga natna, hritlang khawsik, nguai.
Salmonella — kawṭhalo, khawsik, luna etc
Sars — khawsik, luna, thawk lam harsatna nei.
Ebola — hritlang, luakchhuak, luhai etc
HMAN ZAWH THEIH A NI, PHUN BELH A, CHÎN BELH A NGAI
Hriselna kawnga a nghawng dan chi hnih, kawng khata ṭha viau a lang si, kawng dang thlira ṭha si lo (Impact of Paradox).
Forest (ramngaw) hi kan ni tin mamawh kan hmuhna hnar a ni a, kan hrisel nana chaw ṭha, damlo tana damdawi, kan taksa mamawh boruak leh tui thianghlim kan hmuhna a ni a, chuvangin hriselna min petu dik tak a ni. Hetianga hriselna kan dawn si chuan kawng dangah eng tin nge harsatna a siam? Ni e, pawisa pawh kan hman zawh tawh chuan kan thawhchhuah leh a ngai ṭhin ang chiah hian, hetia kan ramngawa kan mamawh damdawi, ei in tur leh thil siam nana kan hmante hi kan tana hriselna thlentu a ni ngei a, nimahse a chi dah loa kan phun/tuh belh loh chuan, kan hmang zo thuai ang a, a lang lo ruamah (Boruak leh tui thanghlim tlakchham) kan tawrh phah thei, a pawi tak tak hun kan nghah chhungin khua kan tlai zo ang tih a hlauhawm khawp mai. Chubakah, kan hriselna siamtu damdawi lâkna kan nei tawh lo bawk ang a, loh theih loh hun nghah hi a pawi ṭhin.
Thil chiang ta em em chu, 'forest' hian kan mamawh bulpui ber chaw, tui leh boruak a siam a, chaw tui leh boruak chuan kan hriselna a siam leh a, hriselna rah chu damna a ni. Hei hian kan inzawmna thukzia a tichiang hle awm e.
Keini, Zo hnahthlak chhuantharte hian, thiamna leh finna rah duhawm tak kan seng mek a, kan thlahtu hmasa zirna leh thiamna lama la hniam ve tak takte ramngaw tihchhiat siam ṭha turin kan thiamna leh hriatnain a tlin a, kan theihna hi kan hmang ngam dawn lawm ni? Hriselna siamtu kan hria a, hriselna tichhetu pawh kan hre ta.
Vaithang kama kan buai lai reng hian, kan awhna thang valh kan siam ve mek a, a hun leh hmun taka kan awh loh nan kan chhungkua, khawtlang leh ram tan tiin, kan damchhung ngei hian kan tihchhiat tawhte siamṭhat hna chu taima takin thawk ila, midang tana malsawmna thlentu kan ni ngei ang a. Buh chi pakhatin rah tam a chhuah thei a, tu pawh a thinlunga hmangaihna nei chuan he lei chunga a thiltih ṭhat pakhat rah chu, a pung seng tur a ngah viau awm si a.
RILRU HRISEL TAKA A RAM (FOREST) HMANGAIHTU THINLUNG CHU A MAWIIN A VA ROPUI EM.
(He article hi Mizoram EIACP Hub, Mizoram Pollution Control Board-te’n International Day of Forests denchhena Mizoram College Eco-Club-te tana Online Article Writing Competition a buatsaiha lawmman pakhatna dawngtu a ni.)
- J. Lalsangliana, 6th Semester, Govt. Johnson College, Aizawl