Written by
- C. Lalaudinga
KUM KHATA THLA LI (4) CHHUI BIKNA (June, July, August & September thla hi: Mizote’n thla serh an tih hi eng thla nge?)
Kan pi leh pute hunah khan thlabi an chhiar dan chu vansang thla (thlapui) det leh thla mang ang zelin thla khat chu chhiar a ni ṭhin a. Chuvangin, Vailen hnua Gregorian Calendar kan hman nen chuan a inmil kim chiah thei lo. Mahse, thiamna leh finna kan lo neih hnu zelah hian khawvela kan mihring puite nena kan hun chhiar dan a lo inmil theih nan leh sawrkarte suk thlek ruala khawsak a ngaih avangin, Lushai Hills pawh chu Kumpinu awp ram a lo nih ve leh tak zel siah chuan Gregorian Calendar kan zawm a lo ṭul ve ta zel a ni. Kan pipute thla chhiar dan nena inmil turin an lo her rem ve leh ta zel a, chu chu kan sawi tum chu a ni. Tin, a bik takin August thla hi thla serha an lo hman chhan sawifiah hlek kan tum bawk ang.
June - Nikir thla:
Kum khata thla 6-na a ni a. Ruahtui tla a tam ṭan a, Fur a inṭan tawh bawk. Ruahthimpui hnuhnung a sur a, chu chuan siruk lenbo ṭhinah an ngai a. Hemi hnu hian siruk an hmu tawh ngai lo. Amaherawhchu, siruk hi ni chhuah hma deuha chhuakin khaw thim hmain a tla hman tawh a, zan lamah a lan theih tawh loh vang a ni. Chu chu arsi inher leh lei inherin a siam a ni zawk. June thla hi hming hrang hrangin pipute khan an lo sawi thin a, chung a hmingte chu:
1) Lalmanga nu hlawh rawih thla.
2) Nikir thla.
3) Hnuh lak thla leh
4) Thlado - tihte pawhin an awmna tlang leh ram azirin an sawi bawk.
Nikir thla an lo tih chhan chu - December (Pawltlak thla) ni 22 chu ni tawi ber ni, zan rei ber zan a ni a, a tuk ni 23 aṭangin kan awmna lei hian ni a helna kawng orbit-ah kalin, ni a rei hret hret a. June ni 21-ah chuan niin Tropic of Cancer zawnah a chhun ta a. Equator hmar lama awm ṭan ni rei ber ni, zan tawi ber zan a ni ta a ni. June ni 22 tuk
aṭangin ni a tawi hret hret a, chu chu ni a kir an ti a, June thla pawh chu Nikir thla an lo ti ta a ni. Kan pipute khan ni rei ber ni, June ni 21 chu ‘Lalmanga nu hlawh rawih ni’ tiin an lo hre ve a. Ni kir dan (a lo tawi hret hret dan)-te an lo hre tlat mai a, thil an lo chîk hle tih kan hre thei a ni.
July - Vawkhniakzawn/zawm thla (Vawkhniahzawn thla):
Kum khat chhunga thla sarihna a ni. Ruah a sur duh hle a, ruah phingphisiauin a sur fo bawk. Khua a cheng a, vawk hniak a reh lova, a inzawn (inzawm) zut mai a, Vawkhniakzawn/zawm thla tih âwm reng a ni. Vaimim leh buhtun thar hmasa chu Zu-ah an bilh a. Mitthi pualin thlai thar hmasate chu lo chhiah tawk an awm bawk. “Thar chan thla” an ti bawk. He thlaah hian Badawl a par a, ṭhawlhṭhu a par bawk a, perhpawngin lamtual a siam ṭan a, favang therengin thing zar an awi ṭan a, ngirtling an hram bawk. Buipuiin thil ri ngaihthlak duhin a kaw birah awm loin, a kaw zal a luah a, man an awl bawk. Heti anga thing par leh duchhia parte hian Lentlang phul ram vah a hun ṭan tih an hre ṭhin bawk. He thla hming an lo sawi dante chu:
1. Vawkhniak zawm thla - (Jam. Thawnghlinga Hist., Ralthansuma Hist.)
2. Vawkhniak zawn thla - (K. Zawla Hist., Mizo Dictionary: R.K Ngurchhawna)
3. Vawkhniah zawn thla - (Pu Buanga Dictionary, James Dokhuma Tawngun Bu).
4. Vawkhneh zawn thla - (Pu Buanga Dictionary).
August- Thla zing:
Kum khata thla riatna a ni a, hming hrang hrang an vuah nual mai a:
1) Van sar thla (Thla serha an neih a ni)
2) Rolura Mim kut thla.
3) Kawlriaua pa thi ṭin thla.
August thlaah hian chhum a zing duh a, boruak a hnawng a, lei a min duh bawk. Vawkpui hmul a tla kawlh ṭan ṭhin. Ramhnuaiah thing tlu leh thing tlain mi a delh duh a. Sapui an nghal bawk. Tin, ni (sun) a lo lan chuan chhumah sar zam ang rawng a lo lang duh bawk. Innneihna atan he thla hi an duh lo a, Mim kut lo thlen hma deuh lawk thla a ni a, mitthi thlaraute’n mi nung damte rawn kanin khaw dai leh tlangahte an cheng a, an inahte rawn kalin an ring bawk. Khawimuahte changin an chhungte an rawn tlawhin an ring. Tin, khua a diak a, innneih sawngbawl atan a nuam lo bawk. Mo an lawi a, an tawlhthluk chuan inneih an ṭhulh thei bawk. Chungte chu thla serh a nihna chu a ni awm e. Lu meh leh tin tan chenin serh an awm bawk. ‘A serh lo chu sarah an thi duh’ an ti ṭhin. Mahse, tun lai chuan ni zawng zawng hi ni ṭha, thla zawng zawng pawh hi Pathian nen chuan malsawmna thla a ni vek tawh a. Tumahin an serh tawh lo.
Pu K. Thana, Ramhlun Venglai chuan August thlaa inneite tana thil pawi a thlen leh thlen loh, hmun hrang hranga mi 30-te hnenah Questionnaire a sem chhuak a, an chhanna aṭang chuan ‘Thla serh’ a nih vanga an chunga thil ṭha lo thleng tumahin an hre lo. Chuvangin, tumahin thla serh hi an nei tur a ni lo. Kristian kan lo nih hnua thla serh la sawi fo hi chu thil zahthlak lam a lo ni e.
September- Mim kut thla:
Kum khata thla kuana a ni a. Pi pute hunah sawi dan hrang emaw hming a nei ve bawk:
1. Thi ṭin thla
2. Khawṭhen thla
3. Khawdo (Tedim Paite)
4. Fanger (Zahau leh Simhrin)
He thlaah hian derhken, nawithang (nuaithang), anthur, senhri nu te an par ṭan ṭhin. Mim kut hman zawh hnuah Fano dawi, khawtlang sakhaw biakna an hmang ṭhin. Lentlang dung velah khan kan pipute khan Mim kut hman ni hnih ni thleng kha kum hlui thlahna an ti a. Mim kut ni thum ni chu kum thar ni an ti bawk. Chuvangin, he thla hi Khawṭhen thla an ti bawk.