Written by
- R.K. Thanga Mission Veng
Aizawl

MIZO ṬAWNG LO HAUSAKZIA HI!!

Kan naupan lai khân ti ve khang lâng ila, Mizo ṭawng lo hausakzia leh a thlûk dân azira awmze dang dang a neih nasatzia leh ṭawng danga hetiang hi a awm ve leh awm loh hi ka lo ngaihtuah ve neuh neuh ṭhin a. Tuna ka sir tlûkpui tâk chu - Mizo ṭawng anga thumal pakhat, a lam rik dan tihdanglama a awmzia dang ta ṭhin hi a awm ve hauh lo mai a, chuvangte pawh chuan Mizo ṭawng hi “Hnampui Ṭawng” a nih ber mai hi maw tih hi a ni a.

Kei hi Mizoram hmar lam, Sihphir Vengthar (Venghlun ni ta) khawchhuak hi ka ni a. Ka lehkha zirnaah hian Pathian zarah thiam thei ve pawl, Mizo Vernacular-ah phei chuan First Division/Distinction marks hmu pha ve ṭhin ka ni a. Thu leh hla thiam Lal-
ṭanpuia, Sialsuk-pa kha Matric ka zir ve laia ka kawm ve ṭhin a ni a. Tin, Vankhama pawh kha a fate nen music leh zai lama kan tih ho ṭhin avângin kan inupat hleih hle nâ a, kan inkawm nasa ve phian a. A hla chuam hêng “Tlaizawng Par,” “Hmangaihna” leh a dangte phei hi chu B.A. (Hons)-a ka invawrhsân ve nate an ni a. Upa Rokunga hlate pawh hi ka ngaina ve hle a, a hla pakhat ami “Hei erawh min chhâng teh, i hun i hmang ṭha em? Thil ṭha tiin sualna do la, Nunna kawng dik zawh la; tin, chatuan lawmna i nei ang, hun danglam tawh lohnaah chuan,” tih phei hi chuan ka nun a khawih danglam nasa hle a ni. Mizoram Upa Pawl Gen. Hqrs. President kum li lai ka lo nih ve hnua ka hmuh chhuah chu, ṭhangtharte bâkah kum upate pawhin kan ṭawng “Mizo Ṭawng” hi kan hmang duhdahin, kan hmang uluk ta lo lutuk deuh hi chu a vei awm ka ti ve khanglâng khawp mai a; a tuate pawh hian Mizo Ṭawng hman dik hi inzirtir zel ila a ṭha khawp ang. A bik takin chanchin thar puangtute hian T.V. channel leh Radio-ah te, T.V. Talk show-ahte hian fimkhur zual zel ila a ṭha awm e. Entirnan - Zalênna (Freedom/Liberty /Independence) te pawh hi kan lam dik lo nasa a, zalenna tiin a thlûkna kan ngai pawimawh lova, thu ropui tak hi awmze nei lo (Zalenna), Zalênna ti lovin kan lam liam ta zung zung mai a, zatêtna awm ni awm fahranin, pumpelh ngainatu kan nih hi a lang deuh ṭhin nge a pawi hlê, bansan ila, Zalênna tiin lam dik zêl tawh ila a lamawm ngawt ang. Ṭawng lam dik hausakna lam ni lovin, lam dik lohva hausakna a ni hlauh si a! A va chhuanawm lem lo ve le!

Chubakah, kan hnam leh chi kan ziah duhdânah hian inngaihtuah chian a ngai hle in ka hre bawk. Kum 1997 daih tawhah khan Guwahati GMWA chanchinbu “Damdiai” ah “Mizo Hnahthlâk” tih thupuia hmangin ka ziak ve tawh a, han tarlang leh hram ila,  a chhan chu Moral Corruption a tling hiala a lan avangin leh a Mizo-loh êm avang hian bansan thei ila,a  duhawm hle a ni. Chutiang hnam leh chi tesêp ziah Corrupted nasat berte chu - Kawlni aiah Colney, Rawihte aiah Royte, Singsuan hnam aiah Singson, Hauhnar aiah Hahner; Cherpût aiah Cherpoot leh adangte. Hetiang thil ngaimawhawm takah hian a sulsutuah sakhaw Puithiamte pawh an bâng chuang bik lo! Tin, hnam dangten an tih ngai lêm loh kan chin, bansan atâna ṭha chu - Thesis ziah avanga Doctorate degree zahawm harsa taka hmu ngei te lo chuan confer/hononary Doctorate-hi an hming bulah Dr. tih an ziak lang ngai lova; tin, Engineer-ho hian Er. tih hian an ziak lang ngai bawk hek lo, hengte pawh hi bansan thei ila min tizahawm zawk mah awm asin! Chu mai a la ni lo, Kohhran Upate pawh hian mahni inluaha name board-ah “Upa” tih an ziak ve ngai lem lo a ni, thlarau lam degree, kohhran chhunga hman chi chauh ni âwm tak a ni.

Aw le, Mizo Ṭawng lo hausakzia hi tawitêin lo thailang zui dawn ila. Ni khat chu T.V.-a Talk Show hmuhnawm leh ngaihnawm tak ka thlirah chuan thei chi khat SUNHLU chungchang an sawihova. Chu Talk Show-ah chuan a ṭhenin Sunhlu tiin an lam a, a ṭhenin Sinhlu, a ṭhenin Silhlu- mak ka ti deuh nâa a, Host- chuan engmah hnialna ânka a chhakchhuak hauh lova, an “ramṭha sawi” zui hmiah hmiah mai a. A rang thei angin Pu Buanga Dictionary- ka’n rawn vat a, chu thei chuan hming a lo ngah viau mai hi a lo ni a, regional variation- zinga mi a lo ni a. Tin, Mizote hi kan buaipuiawmna chu, hre dik ber inti, ngaihdân dik ber nei inti hi kan katnuaih mai a, ngaihdan/hriatdan inpersan tak tak, sawifiah hnu pawha mahni ngaihdân sawhsawn duh chuang hauh lo kan tam avâng hian rilru a chiâi lek lek ṭhin a. Mahse Pu Buanga Dictionary hian Sunhlu/Sinhlu/Silhlu chungchangah ka ngaihdan min thlak sak dawrh mai a, a ṭha lamin kan ti thei ang chu, chu ngaihdan chu - “Mizo Ṭawng hi a va lo hausa em! Pu Buanga hian Mizote hmun hrang hranga mi a lo va râwn zau ve le! Pu Buanga Dictionary hi ava lo ṭha em, sapṭawnga hrilhfiah a ni nâ a, tunge Mizo ṭawngin letling thei ang le,” tih chona pawh ka tâwk a ni; tunge chhâng thei ang le? Copy right-te la a, thumal pawh belhchhah hialin, leh tihausa zelin, a ṭha hle ang.

Aw le, Mizo Ṭawng lo hausakzia, thumal pakhatin awmze hrang panga aia tam neihnate, i lo enho teh ang:
(a)    CHANG :
    (1) Gas chu kan chang pha ve em?
    (2) He mau chu a châng a khat hle mai.
    (3) Zânin chu Sazuk ka zu châng ang e.
    (4) In vaimim chu a va chang tawh ve le!
    (5) Kan thingzai chu a va châng nasa ve.
    (6) Keini ve te chuan Ukil hming kan pu ve chang chang.
    (7) An tia lawm, mautâm lai chuan fafu te hi sazuah an chang thei zuk nia!
    (8) Patlingin ha chang ka ṭhial rap rap tawh chuan, thin a rim hle tihna a ni.

(b)    SI:
    (1) I sawi ang a va ni leh si love.
    (2) Buh hmin chhia chu a si a tam duh.
    (3) A.F.C. chuan si engzat nge an phurh?
    (4) A tuarzuau bawk a, a khawihli nei chu a si hlarh hlarh mai.
    (5) Mei si per ngaihsak loh chuan in a tikâng thei.
    (6) Saw nula sawn si sarih a kaia, nupui atan ṭha tak tur a ni.

(c)    DUM:
    (1) Vawiin chu ka sam ka dum.
    (2) Ngo bawkin rawng dum lam an inhmeh.
    (3) A dûm lutuk a, ban phun ngheh a har.
    (4) Tla ri dum chu eng nge ni?
    (5) Dum awmzia chu vaihlo a ni a, dumbur chu vaihlo dahna a ni.

Khing entirna thumal lo pawh awmze nei hnem deuh deuh thumal a la tam ang a, chuvangin Mizo Ṭawng hi a namai lova, a theuneu lo bawk a, Hnampui Ṭawng tih hial awm rêng a ni. Kan ṭawng awm sa hmangte, Sâp ṭawng, vai ṭawng leh hnam dang 
ṭawng seng luh zel hmangte hian kan ṭawng hi tihausa lehzual zêl ila, Ṭawng ṭhanglian zel a ni ve ang a, Regional Variation (hmun hranga sawi dan danglam thei) te pawh pawm rem thiam zêl ila, Ṭawng hausa leh thumal awmze pahnih/pathum sawifiahna hmanrua pawh a lo ni ngei ang, entirnan - FELFAI ( a felin a fai bawk); FAKSELNA (fakna leh sawisêlna huang) leh a dangte hian Hnam ṭhanglian zêl kan nihnate a hril fiah hle ani mai lawm ni? Lo dodal mai ai chuan a Constructive/Positive zawnga ngaih hi a ṭha zawk mai lawm ni; ka ti ve deuh. Ṭhang leh thar nundan leh ṭawng dan ziate hi lo do let mai lova, rilru zau leh inhawng taka kan lo insiamrem ve mai hian a hahdamthlak êt zawk ang a; amaherawhchu a ni lo lutuk chin hriat a ṭul bawk ang. Entirnan - “Lalpa Ṭih” tih chu Bible lehlin thar hmun ṭhenkhatah chuan “Lalpa Zah” tih lekin lehlin a nita hi chu a pawiin “Ṭih” tih awmze thûk leh zau chu a phawk zo lo hle a ni.

Chutih mêk laiin ṭhangthar nun hi ning mai lova, insiamrem tlân theih hrâm a ṭha; chuti a nih loh chuan rual û te chan hian F. Laltuaia hla kha a iang mai ang tih a hlauhawm - hetiangin, 
“Ṭhang thar nun ning fam Ṭhasiama ngai kha,
Lo tho hian han hawi vel se,
Vawi 13 thi nawn hian ka ring ngei e!!

A tawp berah chuan heti taka Ṭawng hausa kan nei hi a lawmawm a, Indian Constitution-a 8th Schedule (Scheduled language) zinga thunluh ve ni phei se chuan heti lama ham-ṭhatna kan ram hian a seng ve ang. Tunah hian 8th Schedule-ah hian 
ṭawng 22-a awm mek a, kan North East unaute ṭawng, heng - Assamese, Manipuri, Nepali leh Bodo ṭawngte pawh an tel tawh a, tehfung (criteria) khirh khân a awm hranpa lo lehnghal a, he ṭawng MIZO ṬAWNG hmangtute inlungrual tlânna hi a criteria chu a ni deuh mai a, tunge zawhte chu ṭhi awrhtir ta ang le? Thliarkar rilru bansanin tunlai hmasâwnna zâr zo ve UPSC Competitive exam-ah te inzir chung zelin huai takin i hmachhawn ngam ang u; chuti a nih loh chuan keimahni hi kan indip ria zo anga, kan inchimral palh ang tih a hlauhawm zawk takzet a ni. Kan hla kungpui Rokunga’n “Lenrual duhte u, tho ru, Raltiang ram i kai ve ang,” a lo tih ang khan lungrualte in hmatiang sawnin i pên zêl ang u, chu chu ram leh hnam damna a ni si a.