Written by
- Dr Lalmalsawma Nghaka
Kulikawn

KA ZAWHNA TAM TAK MIN CHHANSAKTU LEHKHABU PATHUM PU LALNUNMAWIA DIARY ‘ZALENNA CHAUH’ - ‘EAST PAKISTAN-AH’ - ‘1971’

Hnamfing leh upa Greece ram hmanlai hunah khan, khaw hrang hrangin mahnia ro inrelin, inrelbawlna hran ṭheuh an nei a, chutiang khaw hrang hrang awmkhawmin an ram, Greece chu a siam a ni. Greek city-state chungchang leh inawp dan Mark Cartwright ziah, khaw tin hian politics-ah te, dan leh hrai chungchangah te, sakhuana leh vantlang nunah te, thil chin ṭhanah te inrelbawlna hran neiin zalenna an nei ṭheuh va, chung khaw hrang hrang inawpna hran neite chuan Greek state ropui tak a siam thu a sawi. Greece city-state inawp dan hi British hovin Mizoram an awp hmaa Mizote khawtlang inawp dan nen a inang hle hian ka hria.

Prof. J.V. Hluna seminar paper ‘India Union hnuaia Mizoram kan luh dan’, Pu C. Hermana ziak Mizo Union-in lal ban policy an kalpui dan Zoram Politics Thli Tleh Dan, Pu R. Zamawia ziak Zofate Zinkawngah, B.G. Verghese a ziak India’s Northeast Resurgent, B.B. Kumar ziak 'Insurgency in North-East India', R. Vanlawma ziah Ka Ram Leh Kei, Pu Bualhranga ziak Khuarei Sulhnu, Zozam Weekly Rambuai laia khawkhawm chungchang zirhona 'International Seminar on Grouping of Villages' (Zoram Research Foundation, ZoRF -2010) Capt. Lalthlana ziak Vangvat Kai lai nite, Pu R. Vanlawma leh Pu Malsawma Colney ziakte kan chhiar a. Rilruin zawn leh beisei a la nei cheu.

Zalênna sual lai huna MNF Vice President Pu Lalnunmawia Diary bu thum, Pu F. Vanlalrochana leh Pu C. Vanlalauva te buatsaih, Fraser Media & Publication-in an chhuah, a vaia phek 1144 zet, ‘East Pakistan-ah’ (phek 441, Rs. 500 man), ‘Zalenna Chauh’ (phek 403, Rs. 450 man) leh ‘1971’ (phek 300, Rs. 400 man) tih chu tlangzarh a ni a. He lehkhabu pathum Rs. 1350 man hi ka rilrua ka zawn, lehkhabu dang ka chhiar chang pawha ka rilrua zawhna awm; a chhanna ka hmuh theih loh fo kha chhanin ka awm ta niin ka hria.

He lehkhabu pathum hian Mizoram mipui, a bikin ṭhangtharte ngaihven a hlawh hle a. A chhungah hian thawnthu leh tlangkam titia sawi Zalenna sual nia kan lo ngaih, hming langsar tak takte Mizoram mipuiin an hmuh dan a inlet thawk a. Lehkhabu pathum hi cheng 1350 man zet ni mah se, leitu an inchan lo hial a ni. Hetih hunlai hian Politics avanga nunna laksak an awm nual nia sawi a ni reng a.

He lehkhabu hi Pu Lalnunmawia, a tawp thlenga rinawm taka zuitu Pu Hriatkima Sailo chuan ni 19.01.2023 (Ningani) khan R.B. McCabe Hall, Aijal Club, Aizawlah a tlangzarh a. Pu Hriata Sailo hi Pu Lalnunmawia nen pawha room khata riaka Pu Nunmawia pawhin a kianga awm tluan tura a thlan ngat niin, vawiin thlengin rinawm taka awma phatsan lo a ni.

Lehkhabu ka chhiar hmain Social Media lamah a tlangzarhtu Tlangzarhtu Pu Hriata Sailo thusawi, "Pu Lalnunmawia chu a taka ram mawhphurhna phurtu a ni, kan hnamin mi rinawm lo karah mi rinawm kan chân a ni, I fanu, fapa te dinhmun kha a tlabal..." tih te khan rilru a fan nghal zak mai a. Chhiar hlan ka nghakhlel a, chhiar theih tura ka kut a lo thlen rualin tlaivar ṭhakin ka chhiar a. Pu Lalnunmawia Pathian tih zia, rinawm zia, mahni aia ram a dah hmasak zia, midang ṭhatna a duhziate ka hmu.

Pu Lalnunmawia Diary pathumte hi Pu F. Vanlalrochana leh Pu C. Vanlalaua ten an buaipui men tih ka hriat aṭangin chhiar hlan ngawt ka nghakhlel a. He diary ziaktuin kum 1967-68, kum 1969-70 leh kum 1971-a a ziakte thliar hrangin lehkhabu pathumah remhre taka an han siam a, a bu khatna aṭanga a bu thumna thlenga chhiar chakawm taka an siam thiam hi a finthlak ka va han ti tak e aw. Tin, Lehkhabu thlirlawkna neitu Dr. H. Laldinmawia, Asst. Professor PUC hi Lehkhabu thlirlawk thiam bera ka ngaih a ni a. Pu Lalnunṭawma Fanai lehkhabu ziak chhua hnawn lehna a thlirlawknate kha ka en let fo. Mizo Subject lama kan mithiam Pu Dinmawia thlirna aṭang hian thlirpui thiam phak ve lo mah ila, a thlirna avang chauh pawhin Pu Lalnunmawia Diary (lehkhabu) hi a satliah lo a, Mizo hnam tana 'Ro', Zalenna sual chungchang min hrilhtu Thuthlung tharah ka ngai.

Pu Lalnunmawia Diary ka chhiar hian ka rilruah Nepolean III a'n Lord Palmerston hnenah intithei fe a, kan sipaite chu khawvela sipai huaisen ber an ni, a ti a. Palmerston chuan, kan sipaite chu khawvela sipai huaisen her an ni lo va. Mahse midang aiin an huaisen rei thei zawk hret a ni, a tih kha ka hre chhuak uar uar. Lehkhabu chhiar hian hotute huaisen rei tawk lohna vanga buaina, manganna, hnam mualphona a thleng thei tih hi a hmuh theihin ka hria.

Pu Lalnunmawia khan MNF zawkin kum 1963-ah zirtirtu hna bansanin MNF a zawm a. March ni 1, 1966 -ah Govt. of Mizoram Vice President hna a chelh a, kum 30 mi chauh niin MNF President nihna a chelh a. A puitlinzia leh rintlakzia a chiangin ka hria. Vice President a nihna a bansan hnua a diary ziahah a rilru pikzia hian ka rilru a khawih tak meuh, “Ka nupui fanau India jail-ah an awm a, ka pa India jail-ah a awm bawk a, ka nu leh ka farnute mi hmuhsitna kara Vai concentration camp-a awmte leh ka nau Rokima thisen hlan tawhte ka ngaihtuah chhuak a, ka insum zo lo va, ka ṭap zawih zawih a,’ a ti.

India laka Zalenna sual, an behchhan ber East Pakistan sorkar a tlawm a, Bangladesh sorkar a piang a, India sorkar nen an thawkhoa, an sahim leh damkhawchhuahna tura hmun chepzia tur te, ‘A dumpawl’ tia koh mi 81 man zinga a han tel zui te, ram tana a thawhpui nia a ngaihten an hren beh tlat vanga ngaihtuahna fel tak neih harsa a tihzia ngaihtuah hian, kha Zalenna sual dan fel tawk loh zia a langin ka hria.

Lehkhabu a chhiar bakah miin Politics leh ram inrelbawlna khawvel thil thleng thar hriat duha radio hmanga a in-update a, taima taka a lo chhinchhiah thlipthlep ṭhinte hi kan tan vek a lo ni.

A rilru puthmang danglam tak, Mizo hnam zahawmna humhim ṭulziate hi a hlu ka ti a. Kaphleia'n ram hmangaihna leh zalenna (nationalism & patriotism) lam hawi kum 1939-a a phuah 'Zoram ka ram' tiha min thlahtuten Mizoram tana nunna an hlanzia sawi a, ‘mi hnuaia kan kun phal suh la’ (do not allow us to be dominated) tiin ‘kan tih leh kan sawi apiang te, Pathian leh kan ram tan ni se’ a tih te, a chang 4-na tlar tawp berah 'Aw chung Pathian, Mahnia ding turin' tiin 'Kan rilru leh kan chakna te, Pathian leh kan ram tan ni se' a tihte hi Pu Lalnunmawia diary chhiar hian a inhmu rem em em a. Chu rilru a rammutpui ṭhenkhatin an vei tawk lo nia a ngaih thute hian kha Zalenna sualtute rilru leh ngaihtuahna, an thil tum inan loh zia a tichiangin ka hria.

A Dumpawl tia chhala man an nih laia October ni 11, 1971-a a diary-ah, ‘Pu Laldenga tan leh hotu dangte tan leh kan ṭhianteho tan te, hmangaihna te, inpumkhatna te, lainatna te, zahngaihnate ka dilsak. Kan awm dan reng reng tur chu Ama'n min relsak vek turin ka dil a, ka rilru a nuam huai huai mai,’ tiin. July ni 19, 1967-ah, "Kan ram rorel khawlah hian Krista a lal lova ka hriat avangin ka thin a na em em mai a. Amah chauh chu kan chakna leh inhumhimna kulhbing a ni si a,’ tiin a ziak.

Mak ka tih em em, a bu chhiar chhiar hian a rilru natna chungchang, ‘Ka thawhpui ṭhenkhatten min lainat lohzia ka hmuh hian, rinawmna tel lo chuan ka ram hi a kal ang em tih ka ngaihtuah hle,’ a ti thlawt.

A mizia, Pathian a ṭihzia, hmangaihna dik a putzia, ram tana thil ṭha a duh a, thawhhona ṭha a ngaihvena a ngaih pawimawhzia aṭangin amah thahtir tura thu petute, a thattute kha an ṭhatna turin van aṭangin a ṭawngṭaisak thin ang tih hi ka ring. Bible a chhiar nasa em em a. Inkhawmnaa thu a sawi thu te, a diary ziahah Bible chang a tarlang deuh ziah a. A khawhar a, a mangan chang apiangin, ‘Pathian lehkhabu ka chhiar leh ringawt ṭhin,’ tiin.

Tun hnai Lehkhabu tihchhuah zinga mipui ngaihven hlawh tak, Mizo history-a thil hlu, kan hnam history atana pawimawh tak, mi sawi leh titi ni satliah lo, lehkhabua ziaktu tam takin an ziah ang ni lo, kum 50 kal ta hunlaiah min hruai kir a, thil nihna a hmunah min entira min kawhhmuhtu lehkhabu hi ṭhangthar engkim a nihna ang tak hriat a, hmu duhten research tihna tura hmanraw hlu tak, Rambuai leh Zalenna sual chungchanga thulakna source pawimawh tak a ni thuai ang.

Amaherawhchu kan Mizo a, mi hlu tak tawp dawn hian rilru erawh vih angin a tina a ni. Pu Lalnunmawia hi ni 25, June 1973 khan Aizawl Civil hospital-ah mi tu tih hriat lohten a nupui hmuh lai ngeiin an that a. Pu P. Lalnithanga lehkhabua 'CIVIL SERVICE LEH KEI' tihah chuan, "Aizawl Civil Hospital-a a thiannu (a nupui Pi Darkhumi) a awmpui laiin, damlo a awmpui chu tuten emaw chem leh tuboh hmangin an bei a. A ruang chu dan pangngaia inquest neih a ṭul avangin Chaltlanga an inah DC Baijala nen hian kan han kal a. An sawisak dan han hmuh chuan a * ngei mai. Baijala phei chu chumi ni 5 chhung emaw chu office pawh kal theiin a awm lo," tiin a ziak.

Pu Lalnunmawia lehkhabu han chhiar han chhiar hian Rambuaiin a nghawng natzia, mi tam tak nunna laksak an ni a, vai sipai kut tuara thi ni si lo, mahni Mizo pui nunna tam tak inlak phah bakah, tun thlengin mi tam tak rilru la thlamuang lo, ramtuileilo, piang sual, rilru na hi tam tak an la awm a. Ram buai 1966 -1986 chhung kha kan nu leh pa, kan pi leh pute khawvel kha keini chuan ngaihtuah thiam phak baka ipik a ni. Pu Suakliana chuan kum 1968 khan 'Kan hun tawn zingah khawkhawm a pawi ber mai' a ti thlawt reng a. Khawkhawm khan khaw 516 zet nghawngin mipui 1,68,853 zet chu lungngai mangangin an rum a. Khaw 611 zet hâl niin chenna in 29,346 zet a kang ral a ni. Kum 1961-a Mizoram mipui zat hi 2,66,063 a ni a; khawkhawm hi Mizoram mipui hmun thuma ṭhena hmun hnih zetin an tuar a ni.

January ni 14, 1967 aṭangin Protected and Progressive Village (PPV) tiin khawkhawm a ni a, PPV-ah hian Mizoram khaw 106 zet chu khaw 19-ah sawikhawm a ni. Kum 1967-1969 aṭangin New Grouping Centre (NGC) kalpui a ni a, khaw 184 zet chu khaw 39-ah sawikhawm a ni leh bawk. Voluntary Grouping Centre (VGC) chu kum 1968-1970 chhung tih leh a ni a, khaw 110 zet chu khaw 26-ah sawikhawm a ni. Kum 1968-1970 chhunga an khawkhawm kalpui Extended Loop Areas (ELA)-ah chuan khaw 17 chu sawikhawm an ni leh bawk.

Khawkhawm tuartu pakhat chuan, "Ka duh ber chu thih a ni mai... kan awmna grouping centre piah, daiah kalin Pathian hnenah ka va ṭawngṭai ṭhin a, ka nunna la turin ni tin ka dil ṭhin. Kha'ng laia ka duh ber chu thih a ni tawp," a ti. Mizoram University-a Psychology zirtirtu Dr HK Laldinpuii Fente chuan khawkhawm tuartute'n rilru lamah natna hrang hrang an nei nasa hle niin a sawi a, Rev Lalngurauva Ralte pawhin khawkhawm kha rapthlak a tih thu leh Mizo hnam nun tichhetu ni hiala a ngaih thu a sawisak bawk.

Khawkhawm kha a takin tuar ve phak lo mah ila, kan nu leh pate'n khawkhawm chungchang an sawi laia an hmela danglamna hrehawm tihna hmuh theiha a awm ziah hian, a rapthlakzia leh a pawizia a tichiangin ka hria.

A tawp nan, amah Pu Lalnunmawia hla duh em em, mahni ṭanghma hai hlek loa Mizoram leh a hmangaih Mizote tana Zalenna suala hrehawm taka an awm laia a hla ngainat hian a tawp khar ila,

"Chuvangin aw kan Pathian,

Hei hi kan dil ber che,

Kan ram kan hnam min hruaia'n,

Nang chauh kan thlang ber a che.

Chhung lam leh pawn lam hmelma,

Indona thleng mah se,

Hneh zel turin min pui la,

Ro min relsak ang che..."


- Dr Lalmalsawma Nghaka, Kulikawn