Written by
- Ngaihlungdum Prose & Poetry Institute®

Kum thar 2023 thupui: MIZORAM LEH MIZO HNAM DAMNA LEH HMASÂWNNA TÛR


Kawng hrang hranga Mizoram leh Mizo hnam damna leh hmasâwn nân hian mimal, chhûngkua, khawtlâng mipui, Kohhran, kut hnathawk, sumdâwng, tlâwmngai pawl member-te leh hruaitu, sawrkâr hnathawk, ram hruaitu leh politics-a inhmangte hian kan tih fuh zat loh leh kan tihsual ṭhinte hnuchhawn a, a ṭha zâwk ngaihtuah chhuah zêl hi a pawimawh ṭhîn.

Chutiang kan thiltih dik loh leh tih fuh lohte hnuchhawn a, kawng dik leh ṭha zâwk kan zawh theih chuan ram leh hnam nunphung a inthlâk chhoin danglamna a thlen a. Ram leh hnam damna leh hmasâwnna ṭha zâwk leh ngêlnghet a awm phah thei a, chumi atân chuan ‘kum thar 2023 thupui’ vuahin kan ngaihtuah tûr ṭhenkhatte tâwi tê têin hetiang hian i han târ lang teh ang:

1) Tualzâl nun (social life) leh hnam nunphung (culture, tradition & practice and custom): Kan khawsak honaah ‘Zonun mawi’ kan sawi ṭhîn a, kan chhuang êm êm a. Tûnah hian chhuan tûra kan tualzâl nuna bet hi kan la nei rêng em le? Tlâwmngaihna leh aia upa zah leh thuâwih te hi Mizoram naupang leh ṭhalaite bâkah puitlingte pawh hian kan hriat thara nunphung pângngaia kan neih lêt leh hlawm hi a ngai hlein a hriat a, chhûngkua aṭanga kan inzirtîr thar zêl a ṭha hle.

Tûna Mizo nunphunga tlâwm­ngaihna kan tih hi ‘tlângzarh tlâwm­ngaihna, phût nei tlâwmngaihna, mi lian leh neinung zahpah tlâwm­ngaihna leh tha ba sût tlâwmngaihna’ ang dâwn dâwn tein a ngaih theih ta em?

Ram dang leh hnam dang chu sawi loh, Mizote pawhin kan pi pu chenah aia upa zah leh thuâwih te hi nun hona ṭha leh Mizo hnam dam khawchhuah nâna kan lo hman chhoh ṭhin a nih vei nên, tûnah chuan ṭhangtharte chuan ‘zah tlâk chauh zâha an thu âwih tûr’ an ti ta lekfang a. An intifelin an chapo si a, aia upate zîngah tu mah zah tlâk tling khawp an hmu zo si lo a, an aia upate zah lotute ngei ngei pawh anmahni’n bûk lung an hman ngei mai hmangin naupang zâwkten an rawn bûk ve zêl si a, a zah tlâk azâwng chuan bûk tham an lo ni bîk hauh bawk si lo, Mizo nunphung a chîrî phah zo ta a tih theih hial âwm asin.

Mizo mipui nâwlpuiin kan luh chhuah ve social media - WhatsApp, Facebook, Instagram, twitter, etc. te hi han thlîr mah ila, ‘Mizo hi an lo va sualin an lo va’n zak thei lo tak êm!’ tih mai tûr khawpin an awm ta a; tû mah zahpah an nei hlawm lo a. An hmachhawnate kha aia upa an nih leh nih loh lam pawh ngaihtuah hauh loin naupang tê tê pawhin an aia upa fê pawh hnial pâwng pâwngin an dak khum zawt zawt a, Mizo nih ve pawh hi a lo zahthlâk phah thei dâwn hial mai ṭhîn.

'Aia upate hi kan aia upa an nih avânga zaha an thu âwih mai tûr kan ni' tih thuthlung vuanin Mizo hi i harh thar teh ang u khai.

Lianchhiari quadrian (6x4+abaa):

AIA UPA ZAH LEH THUÂWIH

Dâwntuai leh naunâwn vâl,

Kan pâu âm lua ṭhîn e;

Upa zah kan bosal,

Zonun mâwi a thâm ral.

Zonun mâwi kan hai zo,

Âwih tlâk awm lo mah se;

Û zâwk an âwih mai fo,

Tûnah chuan kawng kan bo.

Hmatiang sâwn ṭhangthar chuan,

Zah tlâk zah tûr an ti;

Kei chuan hei hi ka vuân,

Upa - zah tûra duân.

Tin, ram hmasâwn leh changkâng kan tih, mihring pawh zalên lutukte nunphung chi tinin min rûn nasa tawh hle a. Mizorama Mizo hnam tâna ṭha ber kum hlun Mizo hnam nunphung, chîn dân leh Mizo hnam dân ngaih hlut leh zaha ngaih pawimawhna kan tlachham telh telh a, a tlâna tlânsan daih te pawh an awm hial tawh ang em tia ngaihtuah rum rum theih pawh a ni hial âwm e.

Hetih lai hian Mizo hnam nun­phung, chîn dân leh Mizo hnam dân (culture, tradition & practice and custom) hre lo leh ngaihsak eih lo ṭhangtharte zîngah an ṭhahnem ta hlein a hriat a; chhûngkua aṭanga inzirtîr ve ngai lêm lo pawh an kat nuk hial tawh mai thei nghê nghê bawk.

Mizoramah Mizo hnam tân chuan Mizo hnam nunphung, chîn dân leh Mizo hnam dân hi a ṭha ber leh a tlo ber tûr chu a ni a; chu chu kan vawn nuna kan hman ṭangkai loh chuan kan tân phêngphehlepa khua a tlai thuai thei tawh hial ang. Hei hi sâp ram a ni lo a, Korea a ni lo; Mizoram, Mizo hnam chênna a ni a, Mizo hnam nunphung, chîn dân leh Mizo hnam dânin awmzia a neihna tûr ram chu a ni.

2) Ei leh bâr thawhchhuahna (economics): Kut hnathawk, Kohhran leh pâwl hruaitu, sumdâwng, sawrkâr hnathawk, ram hruaitu, political party worker, contractor, etc. tinin ei leh bâr thawhchhuahnaah te, sum thawhchhuahna, in leh lo leh huan lo ram dinna kawngah te hian hlemhlêtna hnuchhawna dik taka mahni kutkawih leh thawhchhuah, mahni hlawh leh mahni tá dik tak chauh kan sengkhâwm a hun ta. Heti zâwnga ‘Mizo Kristian milem bia (mi duhâm)-te’ hi kan kal vat loh chuan, lum/vâwt làw làw kan chhehvêla Buddhist, Muslim leh Hindu rualho mawng phé pawh hmu hman loin kan awm reng mai dâwn a ni.

3) Ram rorêlna leh inrêlbâwlna (politics): Ram rorêlna leh inrêlbâwlna (politics) thilah hian ram hruaitute leh political party-a inhmangten mi dangte thiltih ṭha inpawmpuia inṭâwiâwm tawn theih kan mamawh zêl dâwn a; thu belhchian dâwl lo leh thu dik chanvê chu sawi loh, dâwta inpuha insawichhiat tawn chiam chiam hnuchhawna dâwt sawi loh leh, thutiamte hlen chhuah hrâm hrâm theih hi a pawimawh ṭhîn a. Sawrkâr hotu leh ram hruaitu, Kohhran, pâwl (NGO) leh mipui hian ram rorêlna leh inrêlbâwlnaah thawhhona ṭha kan mamawh êm êm rualin, mi dangte hi chu engti hawi zâwng pawhin lo chiau ve chiam chiam ṭhîn mah ila, sawrkâr hotu leh ram hruaitute chuan mahni ‘principle & policy’ tinghînga tidanglam tûr khawpa mi dang ngaih pawimawh loh hun neih a ṭûl châng a tam thei ang a; chuti ang taka kan ram leh hnam hmasâwn nâna mipuiin sawrkâr hotu leh ram hruaitu atâna kan thlan tlin chhan pawh an ni rêng a, sawrkâr hotu leh ram hruaitu khalh ngîl pawh mipui lam mawhphurhna a nih rualin, sawrkâr hotu leh kan ram hruaituten ram leh hnam tâna an thil tumte zalên taka tihlawhtling thei tûra mipuiin tibuai lova kan ṭâwiâwm ṭhat hi a pawimawh fo a ni.

4) Kohhran/Sakhuana: Mizo Kristiante hi ‘milem bia (mi duhâm)’ tia sawi theih mai âwma mawi kan nih chhan hi a awm nual mai thei; dikna, rinawmna leh hlemhlêtna chungchâng ringawtah pawh hian kan chhehvêla Buddhist, Muslim leh Hindu te’n min entawn tûr ni âwm tak kan nih vei nên, Hindu-pahoin dik tak leh rinawm taka thiltihna tûr leh hlemhlêtna ûm bona tûr ruahmanna an siamte pawh kan zâwmin kan zui ṭha mûmal thei meuh lo nia ngaih châng te pawh a awm fo ang em? Mimal tâna a ṭûlna chu sawi loh, kan ram leh hnam dam nân Mizo kristiante hian Kohhran mi kan nihna hi khawi kipah pawh kan ni tin nunah hian a lem ni lo, takna, mal tlat pawha Kristianna nunpui tlat leh daih rei nun hi kan vawna kan chhawm nun ṭhat hi a ngai tak zet a ni. “Tihnuam tak leh thu awih taka in awm chuan, in rama thil ṭhate hi in ei ang; nimahsela, in duh lohva in hel chuan, khandaihin a ei zo vang che u.” -Isaia 1:19-20

5) Mizo ṭawng leh Mizo thuhlafùn (Language and literature): Mizo ṭawnga ṭawngkauchheh leh thumal (vocabulary) kan neihsa vawn him leh kan neih ṭhatsa ang taka hman zêl hi Mizo ṭawng hmasâwn nân leh, Mizo ṭawng a rîral loha kan vawnhim theih nânte a ṭûl tak zet a. Global village-ah ram dang leh hnam dang ṭawng bâkah hmasâwnna hrang hrangin min chiahpiah hneh chho zêl a; hei vâng hian Mizo ṭawnga a sawina kan la neih ngai loh, kan sawi vea kan hman ve ngei ngei ngai si a tam êm êm a, kan ṭawng neihsa tichingpen si loa kan hman dân tûr kan chher thar thiam a ṭûl hle bawk. Tin, social media-in tute mai pawh hi min chiah hneh êm avângin mi nâwlpuiin lehkhabu chhiar kan thlahthlam a, mahni chhiar tûra lehkhabu lei tlauh tlauh ṭhîn phei chu an ṭhahnem tawh lo mai thei; internet aṭangin thu ṭha leh ṭangkai tak tak kan hre theiin, hman ṭangkai tûr pawh kan lakhâwm thei tho nâin, lehkhabu ngei chhiar manhlâ dân leh a ṭangkaina chik ngun leh hlawm ila, lehkhabu chhiar i uar thar leh bawk ang u.

ZORAM TÂN ‘NANG’
Tûnah ram lo thleng tûr chu kan pan dâwn;
Mahse, min zâwt, ‘Khawiah nge i ram?’
Ka ram a awm lo sâw râlah sâwn,
Ka lairil a ni, âw, nang hi Zoram;
A ngai chuang nêm le ram thar din,
Ram neitu kan indin thar chuan a tâwk ṭhîn.

Khai le, râlthuam ṭha chu kan lek chhuak,
Hmangaih duhsakna, mi dik huaisen,
Taimâk leh rinawmnain min hmuak,
Duhâm leh hlemhlêtna bawlhhlawh bâwm nên;
Zo nun mawi iptepui ak r’u,
Phei lai vâwra hmatiang sâwnin zâm hlek s’u.

Ti rawh le, tûnah thawk ṭan nghâl rawh,
Mi dang mi dang tû mah sawi loin,
‘Kei ka hmunah,’ tih zâi kan sa tawh;
ZORAM TÂN ‘NANG’ hi i pawimawh ber asin,
‘Ti khân i thawh kawr chu ha la’ng,
Ṭhahnemngaiin ṭuan zai chu rêl dûn ang hmiang.