CHAWNGZIL ANG BIAHTHU TIAM CHU!

Lallianmawia Pachuau kha Rinpuii nen an inṭhen hlim chhawn vel khan a tuar nain, rilru fim pawh a pu mai thei lo a nih hmel a? An inṭhen aṭanga kum 3-4 hnu-ah ngaihtuahna fim a hmang thei chauh niin a lang - a hla phuah hun aṭanga kan enin. Hla ṭha tak tak a rawn phuah chhuak ta reng a nih kha. 

Kum 1985 July ni 29-a Hnahthial hmuna a phuah, ‘Ka lunglen i tan lawmna’ tih hla te hi a thluk a nalh mai piah lamah a hla thu kalphung hi a danglam viau mai. Lengzem hla tluang pangngai chunglam ti ila, kan uar lem lo ang chu. Mihringte inkara thleng ṭhin harsatna leh buaina, an inkara a thlen avanga a thu leh hla lo piang chhuak hi a huap zauin (universal), mi dangte tan pawh a dik ve thei viau awm e. 

Tihelna (satire) hi a hla ziarang pakhat kha a ni a. An inṭhen hnuah a nun hluite a chhui kir bang bik lo. A khawharna leh lunglenna rilru baihvai kual chuan Rinpui khan lo khawngaih aiin a, a lunglennate chu a lawm zawk nite paw’n a ring ṭhin a ni ngei ang. ‘Ka lunglen i tan lawmna’ tihah chuan an nunhlui mualliam tate rawn tarlan pahin, Rinpuii chu lungleng ve ngai lo tur ang maiin a ngai a ni. 

He hla a phuah lai hian, Bti chu nupui-ah a nei leh tawh nain, hmangaih hmasa berte erawh hi chuan a thinlung a lo luah rei deuh a ni ang e. He hla hi Rinpuii tan a phuah tih sawi lo mah se a hla thu kal dan aṭang hian zep rual lah a ni si lo: 

Ka ngai em che ka thinlaiah,

Awmhar zual ṭhin i tel lo chuan;

Khawia’n nge maw i ṭuan tak le?

Nau ang tlei hian ka mawi love.

Ama’n a lo zaipui tawh angin, kumtluang thâi atan a thlan tawh a hnu hmanah, kumtluang a hnehin kumpui sûl pawh an vei dun ta si lo a nih kha! Induh leh inthlakhlelh vanglai taka inṭhen an ni dâwn bawk a, an rilruah chuan a tu a ve ve pawh an thi har lo thei dawn lo a ni. 

Hna avangin Lma an kawi zar zar a, an khua Borai aṭang chuan Aizawl pawh a hlat tawh nen, Hnahthial lamah an la awm phei deuh deuh mai chuan lunglenna pawh a pawt nâ zual ngei ngei dawn. Tin, an hunlai kha chanchin in hriat tawn nana inbiakpawhna duhthusama a la chhiat lai a ni dawn nen, khaw kar hla taka chanchin in hriat pawh tawn har dan tur chu kan suangtuah pui thiam mai awm e. Chutiang a nih avang chuan a ngaihzia thu a au chhuahpui laiin, khawiah nge a awm ang a, eng nge a tih ve ṭhin ang tih te chu amah leh amah a inzawt fo ngei ang a. Chang khatnaa a rawn tarlan hian a rilru thlawh kual dan tur chu a tichiang viau mai. 

Nang vanga lunglen ka tuar hi,

I tan lawmna maw lo ni le!

Hlimna ni reng reng ka tan hian,

Kawl a eng si lo, tui ang nem leh rawh. 

An inṭhen dan mawlh khan rilru na a siam nasat sakin, a lunglenna leh ngaihzia thu te a ngaihtuah vang vang lai paw’n, thinrimna leh lungawi lohna chu amahah a rawn thawk leh ṭhin tih a hriat reng mai. Chuvangin, chutia lunglen khawhar a tuarna zawng zawng chu Rinpuii vang a nih rualin, chung khawharnate chu a siam sak niin, lawm pawh lawm zawk tur ang hialten an suangtuah a. Hlim ni leh lawm ni te chu kâwla liam zo ta vek ang maiin, thim hnuaia ṭhu reng ang maiah te an inchan thul. 

Tui anga nemin lo kir leh thei se tih te chu a duhthusam leh a inhnemna a nihzia a hla thunawnah kan hmu. 

Dar ang chhaia kan hlim lai khan,

Lem ang der reng hian ka ring lo che;

Tin, nang vanga ka tawrh zawngte’n

Awmzia reng reng a nei ne’maw!

A chang 2 naah chuan hlim taka an lenlai hun, rilru hmun khat an put hun laite a ngaihtuah let a. An nupa tan tia lunglen hrehawm tuar reng renga Aizawla hna a zawn lai te pawh chu a hre chhuak fo ngei ang. Chhungkaw din nana hlawh neih a duhna leh lunglen a tuar kawpna te chu, “nang vanga ka tawrh zawngte’n” a tihte pawh hi a nih ngei a rinawm. 

Chutih rual chiah chuan “Awmzia reng reng a nei ne’maw” a rawn ti leh hian a kamdinna te chu an pahnih chuan an chhawr ṭangkai dun leh ta bawk si lo.

Harsat mangan lungngaih buaina,

Khuangruahpui iangin sur mah se;

Sam ang ṭhen chu i tum lo’ng aw,

Ti hian maw biathu di min hlan. 

Chang thumnaah chuan Rinpuii thu sawi angin hla a rawn tlan tir ve ta thung a. An inkarah chuan harsatna te, manganna te, lungngaihna leh an pahnih ṭhen tir thei eng pawh mai chu ruahpui vanawn ang paw’n rawn sur bûan bûan mah se hmangaihna an lo kui ṭiah tawh chu chawm len a, par vûl tir turin harsatna zâwng zâwngte chu hneh a, rinawm taka awm dun zel a duhthu chu an sawi tir a.

Hmangaihna satliah ni lo, hmangaihna rinawmnaa thuam chu a thupui a nihzia leh a duhthusam a nihzia chu he lai changah hian kan hmu a ni. A hla chang 4-naah erawh a hla hawi zawng a danglam leh ta hret a. 

Tin, he lai hla chang phei hi chu tunhnaiah ti mai ila, social media lamah, hrilhfiah tumna hian hmun a chang tamin, thu bengvarthlak tâk tâk pawh hmuh tur a tam viau mai. Chung lehchhuah an tumna (interpretation) te chu han dah lang ve hrim hrim teh ang. Mahse, a sawitute erawh mimal angin kan hre thei mai lo a, electronic source angin kan dah mai a ni ang chu.

He hla hi Lallianmawia Pachuau khân thiam leh runthlâk tak maiin a sa a. Heta "Chawngzil ang biahthu" tih hian chai a hlawh nangiang mai a, sawifiahna pawmawm tak tak pawh a awm nawk mai. Chûng sawi fiahna hrang hrang zinga a pawmawm zual nia langte chu i han bih ho ve chhin teh ang u.

1. Mizo thawnthuah chuan 'Chawngchilhi' a awm a. Chawngchilhi chuan rûl a ngaizawng tlat mai a, chu chu duh lovin a chhungte chuan Chawngchilhi chu an zilh ṭhin a; mahse, a chhungte zilhna chu pawisa duh lovin Chawngchilhi chuan rûl chu a ngaihzàwn chhunzawm zel a ni.

Chutianga zilh zilh pawha sâwt reng reng lo sawi nân chuan, "Chawngi zilh ang mai" tih ṭawngkam hi Lallianmawia Pachuau hian hla thuah rawn hmangin, biahthu an inhlan ve pawh chu thil sâwt lo mai a nih tâkzia sawi nân, "Chawng zilh ang biahthu kan tiam a," a ti ta a ni.

2. Hmânlai Mizo pipute chuan 'Chawng an chen' ṭhin a, ni thum chhûng ruai an ṭheh ṭhin a ni awm e. Chawng an chen hian Chawng chen zaite an sa a, an lâm ṭhin. Hetianga chawng chennaa an zai hian nula kha tlar hmaah an ṭhu kual a, nula rawn khuap chiahin tlangval an ṭhu kual ve leh a, inkawp te tein an ṭhu kual a; amaherawhchu, an kawppuite kha a ngai reng kawp lovin an inthlâk kual ṭhin a ni.

Hetianga nula leh tlangval a inkawp te tea an han ṭhut kuala an zai lai hian Val Upa mit tikham khawpa lo khawsa a, lo inkuah fet deuhte chu Upa leh Val Upaten an zilh ṭhin a. Chutianga zilhna tâwk nih bik chu thil zahthlâk taka ngaih a ni a, nula leh tlangval tân zawm loh ngam a ni tawh ṭhin lo niin an sawi. Chutianga Chawng chennaa zawm ngei ngei chi zilhna thu chu tehkhinah hmangin Lallianmawia Pachuau hian, "Chawng zilh ang biahthu kan tiam a," a rawn ti ta a ni.

3. Hmârho thawnthuah chuan, hmanlaia Hmârho khaw pakhat chu 'Chawngzilh' a ni a, an Lalpa pawh 'Lawia' niin an sawi a (Lawitlâng hnam a ni mai thei an ti). "Lawi ang thang" tih ṭawngkam lo chhuahna pawh hi, he an Lalpa 'Lawia' hmingthan vang hi niin an sawi bawk.

Chu khua chu râlin an rûn avangin râl hlauvin an tlan darh ta vek a. Chutianga râl hlauva an han tlân darh tur chu, nula leh tlangval lo inhmel duh ve ngawih ngawihte khân inhmuh leh ngei an intiam tawn hlawm a. Chutianga Chawngzilh khaw nula leh tlangvalte intiam tawnna chu hla thuah rawn hmangin Lallianmawia Pachuau hian, "Chawngzilh ang biahthu kan tiam a," a rawn ti ta a ni.

4. Burma unaute chuan rannung chi khat, Perhpawng lam chi hi 'Chawngzil' tiin an sawi a. (Hei hi keini perhpawng nen hian a inang mai thei, a hming kan sawi dan a inang lo mai mai a ni mai thei e.) Chutiang rannung, 'Chawngzil' chu zan thla êng hnuaiah te an hrâm ṭhin a, "Chu, chawngzil nupa pawh an inchhawn leh ta zârh zârh e," an ti ṭhin a ni.

Chutianga Chawngzil nupa, inngaizawng, zan lama hrâm chunga an inchhàwn ṭhin chu biahthu inhlân tawn sawi nân Lallianmawia Pachuau hian hmangin, "Chawngzil ang biahthu kan tiam a," a rawn ti ta a ni (Electronic source).

Rinawmna hi e vawng reng ila,

Chawngzil ang biathu kan tiam a;

Kingi tahpuan khawnzai rel leh,

Bui lung tawk iang i lo ni e.

He changa tehkhinna (simile) a hman hi hriat fuh leh hrilhfiah thiam a har viau mai a. Mi ṭhenkhatin an lo chai lâih lâih tawh dan kan tarlan pawh khi, duhthusam anga sawichhuahna, lûng han dum êm êm erawh a la awm lem lo a ni. Sawi fiahna pakhatna aṭanga pathumnate khian ‘Chawngzil’ ti loa “Chawngzilh” an tih vek avangin kan sawi zui lo ang. ‘Zil leh zilh’ hian a awmze hrang daih a neih avang leh a awmzia a tihbo theih vek avangin. Lallianmawia hian ‘chawngzilh’ ti lovin ‘chawngzil’ a ti si a. 

A hla chang hmasa lam kan sawifiahnate ngaihtuah tel ranin he lai chang pawh hi sawifiah a ngai a, a hla hi narrative structure (hla tlar leh changtin inkahpuk chaw taka hla phuah) anga rem a ni a. “Chawngzil ang” tih tehkhinna (simile) bak khi chu he hlaah hian thu har a awm lem lo a, chawngzil ang tih tehkhinna a hman tak hian mi tam tak a tibuai ta a ni.

R.L Thanmawia Hla thu Dictionary-ah chuan he tehkhinna nena inlaichin hnai tak mai hla pakhatah a awm a. Chu chu “Chawngzil ang au, ko” tih a ni. A hrilhfiahnaah chuan ‘haw ngei tura au, ko’ tiin a inziak a. “Chhum zing phui chuk hi ‘zil’ an ti a. Chhum lo tla thut, lo awm thut ang a thleng, lo awm, ko thleng sawi nan an hmang a ni. Zil ang ko ti ngawt pawhin an hmang.” (Hla Thu Dictionary 77) tiin a sawi zauna a dah bawk a. Tin, hla hlui lamah he tehkhinna (simile) hi tihian kan hmu bawk a:

Sawmfang emaw, lentu chang rawh se,

Thangphunga rûnin a ngai e, di liana;

Chawngzil ang ka va ko û.

Tichuan le, tehkhinna (simile) awmsa 

aṭang khian he tehkhinnain a sawi tum chu a chiang ta viau mai. 

Rinawmna hi e vawng reng ila,

Chawngzil ang biathu kan tiam a;

Kingi tahpuan khawnzai rel leh,

Bui lung tawk iang i lo ni e.

Anni pahnih inkarah khan inngaihzawnna piah lam, nupaa insiamna dinhmun an thleng tawh a nih kha. An nupa inkar anga kan sawi dawn chuan ‘innei reng ang aw, dam chhungin runhmunah leng dun ang aw, mahse chumi atana pawimawh chu kan pahniha rinawmna vawn dun reng hi a ni a. Rinawmna nen lo chuan kan duh ang chu a puitling dawn si lo’ ti angin a sawi theih ang a.

Mahse, he hla pumpui hi kan thlir thung erawh chuan nu leh tlangval induh tak ṭhin, an inngaihzawn lai thawnthute a auchhuahpuina angin a kal zawk tih kan hriain kan hmu thei ang a. A chang khatna aṭanga chang thumna thlengin runhmun an len dun ṭhin thu a sawi lem lo a. Chutihrual erawh chuan Rinpuii nen an inkar kan en chuan nupaa lo insiam tawh an ni a. A lunglenna siama hla phuahtirtu ber pawh an inṭhen lehna a ni. Mahse, nula leh tlangval kara thil thleng angin he hlaah hi chuan a sawi a.

A hma lama kan sawi tawh te kha han enlet leh ta ila, a lunglen chhan, lunglen a tawrh nat dan, lunglenga siamtu a mawhchhiat dan, an inkara thil thleng thei tam tak te a auchhuahpui a ni tih kan hmuh kha. A chang tawpna berah erawh a beisei loh lama thil a thlen tak daih dan a rawn tarlang ta thung a. Lemchan (drama) chu ni ta se ‘Tragedy’ a ni ngei ang, he hla hi.

Inngaihzawnna tihpuitlinna chu nupaa insiamna a ni a. Chu chu Siamtu’n mihringte chunga rem a ruat dan pawh a ni a. Nupaa insiama thlah nei turin mihringte a duang miau si. Chawngzil ang biahthu an tiam chu eng dang ni lovin, an thu tiamte chu puitling ngei ngei tura a sawina a ni a. H.L Biakmawia hla pakhat a, “Sure loh paw’n ngei ngei aw” a tih ang mai khan. “Ka nupui atan, ka pasal tur atan nang lo chu an awm lo, khuanu samsuih kan ni a, inngaizawng satliah mai mai kan ni lo, kan biahthu inhlan te pawh biahthu der, biah der thu mai mai a ni lo, nupaa kan insiam ngei ngeina tur biahthu chiangsa thlun a ni tawh a. Mahse, chu kan biahthu thlun chu a puitlinna'n leh chhawm nun reng nan thil pawimawh em em pakhat a awm a, chu chu ‘rinawmna’ kan vawn dun reng a ni.” Chuvangin rinawmna chu vawn dun reng a duh a, “Rinawmna hi vawng reng ila,” tiin a chang bul a rawn ṭan nghê nghê a.

Mahse, a hla tlar dawtleh pahnihah erawh a lehalinga vuttui thlawr bel an sawi ang maiin, thil chiangsaa an ngaih tawh chu a chhe leh ta vek mai si a. Laiking pawnpui tah tum an sawi ang maiin, engtikah mah thleng tak tak thei lo, sawi a, tum ve reng bawk si leh bui lung tawk an sawi ang mai a, an hma lam an pan mekna aṭang an khawk letleh tak hlauh dante chu a rawn sawi ta bawk si a. An duhthusam chu a chhe tak vek mai a ni.

He hla chang lina hrim hrim hi a technical ang zawng pawn a hniam lo hle awm e. Hla tlar li a awm a, tlar hmasa pahnih chu hla thu kal kawp leh kalṭhiang (parallelism) an nih rual chiaha a tlar 3-na leh 4-na pawh an rawn kal ṭhiang dun leh chat a. Heng hla ziarang hi kan hla hlui ziarangah khan langsar takin kan hmu ṭhin a. Traditional verse form an tih zinga pakhat a ni. Hei mai hi a la ni lo, tlar 3-na leh tlar 4-na hlarua (poetic diction) pawh ni si lo a, tehkhinna (allegory) a lakchhuahna a hi kan thawnthu leh ṭawng upa aṭang daiha a hmang thiam hian hla phuahtuin Mizo ṭawng a lo thiamzia a tarlang chiang viau awm e. Allegory pawh hi ṭawng tluang pangngai ni lo, allusion anga an chei par mawi thiam hian a thinlung thuk ber aṭangin he hla hi a zai chhuahpui tih a hriat hliah hliah mai.

Tihian he hla chang lina hi han sawifiah nawn leh hrim hrim teh ang. ‘Kan biahthu inhlante chu puitling ngei ngei turin, thu chu tisaah a chang ngei dawn a ni tih rinawmna nen kan vawn dun reng chuan kan hria a. Mahse, kan thutiam puitling tawh ngei tura kan ngaihsa chu laiking pawnpui tah tum an sawi ang maiin, thlen tik ni a awm ta lo a, buiin a kua tur a hreuhnaa lung a tawh a, a let ta hlauh ang maiin, kan inkar puitling ngei tura ngaih tawh chu a hlawhcham ta vek mai si a.’

Tichuan thil lawmawm deuh pakhat a lo awm thei ta a. Hla thu (poetic diction) kan lo neihsa hi ṭangkai takin a lo hman theih tih a chiang ta a. Ṭawng tluang pangngai deuha sawi ai chuan hla thu takin a sawi theih ta a. Entirnan: ‘Rinawmna vawng dun reng ang aw, Thlafam chan hma chuan inṭhen lo’ng aw' han tih aiah ‘Thlafam chan hma chuan rinawmin, chawngzil ang biathu kan tiam tawh si a' te han ti ta ila, a hla thu ta zaih thei a ni. Chutihrual erawh chuan he thumal “Chawngzil” tih erawh chu a lo chhuahna bul (etymology) kan hre thei chuang lo a. Mahse, thumal zawng zawng hi a lo chhuahna bul hrilhfiah theih a ni vek lo reng a ni. 

Kan hriat erawh chu he thumal ‘Chawngzil’ tiha ‘zil’ hi Hmar ṭawng a ni. He thil hi ka phâk ang tawka ka chhui hnuin, kan ṭhianpa hmar lam, hmar tlang dunga mi, hmar ṭawng pawh nasa taka an la hmannaa mi ka han zawt a. Ani chuan a lo hre var a, ‘zil’ chu hmar ṭawng upa a nih thu min rawn hrilh thei nain, a thu bul sawifiahna erawh a hre lo a. Hmar hlaah pawh heti hian a lo awm nghe nghe a:

Thlafam hai zil ang ka ko a

(Mitthi tawh hnu ngaiin kan ko tihna a ni a)

Tin, a hmanna dangah chuan ‘zil’ chu ‘chhum tuipai, chhum lei vak’ sawi nan an hmang bawk ṭhin a. Tin, hmar ṭawngin ‘Zil ko’ tih hmanna dang a la awm leh a. Vawk koh nan an lo hmang ṭhin a. Nu feh hawngin, leikapui tlangsang aṭanga vawk an koh hi ‘zil ko’ an ti bawk a ni. A hlaa a hmanna nen hian a thu hi a inpersan tawh lek leknain, thil thuhmun la awm erawh chu inṭhenna lam aiin, intawhna/intawnna lam thu a hril zawk a ni. Hla phuah mi tan chuan remchang deuhin he simile hi a lo hman theih ta, kan hla hausak nan Lallianmawia’n a lo hman tawh hi han hmanpui zui ila, kan thu leh hla tlem tein a hausak belh dawn tihna a lo ni reng zuk nia. 

Work Cited:

Dinthanga, C. Lallianmawia Pachuau Chanchin leh a Hla Sakte. Lelte Printing Press. 1988. Print.

Thanmawia, R.L. Hla Thu Dictionary (A Dictionary of Mizo Poetic Terms). Lengchhawn Press. 2016. Print

- Zosangliana Colney, Eddy.  Lallianmawia Pachuau (1963-1987). Author. 2013. Print.

Electronic Source:

https://www.youtube.com/watch?v=fUv_V3o5C6c