Written by
- T. Lianhmingsanga Kanan Veng
Aizawl

Eighth Schedule leh Mizo ṭawng (Positive view)

Khawvel hmasawnna in a ken tel chi hrang hrang heng urbanization, industrialization leh IT kaihnawih te hi eng ang pawn dodal tumin ke han pen dawn ṭhin mahila kawngro a su tehchiamin a lang lo. 

Hman kum lawkah Vishal, Bazaar India, Westside rawn luh dawna kan lo dodal vak te pawh hi thil awmze nei lo, hun khawhralna mai a ni. Khawvel a changkang chho zel ang a, foreign company hrang hrangte pawh hi an rawn lut zel bawk ang a, kan do seng dawn lo a, kan do reng thei bawk hek lovang. Pawimawh ta ber chu khawvel changkannain a rawn paipawn thil chi hrang hrang te hi engtinnge  a hlawkna kan lo tel theih ang ti zawnga ngaihtuahna sen a, rilru sukthlek thlak danglam a hun tawh takzet. 

Eighth Schedule chungchangah pawh Mizote thinglungah dodalna leh duhlohna a a ri ring ṭhin hle a nih kha. Kan hriat reng tur erawh chu hmasawnna leh changkannain a ken tel chu thil ṭha leh ṭha lo hi ni. Thil ṭha leh ṭha lo hi a kal hrang thei lo a, lak hrana dah hran theih lah a ni bawk hek lo; khawvel kalphung tur reng a khuannu duan sa a ni. Thil ṭha leh hmasawnna kan duh chuan khawvel changkannain a ken tel dawngsawng thei tura kan lo in hmakhua thiam a ṭul hle ang. Chutiang bawkin he Eighth Schedule pawh a thim zawng ringawta kan thlir a, kan do luih tlat chuan kan ram hmasawnna tur tiṭhuanawp theitute zingah a tel ve thei tlat a ni. 

Eighth Schedule hiengnge a nih chiah?
India ram Danpui (Constitution)-ah hian Schedule 12 a awm a. Hetah hian India ram inrelbawlna hrang hrang tarlan a ni. Chung schedule 12 zinga schedule 8-naah chuan India ram ṭawngpui (official language) tarlan a ni a, heng ṭawngpui chungchang hi India Constitution Article 343 aṭanga 351 thleng hian tarlan a ni bawk (H. Laldinmawia. Asst. Professor PUC). India Article 345 a kan hmuh ang hian India ramah hian ṭawng hman bik tur siam a ni lo a; India Article 345 a kan hmuh ang hian state tin te hian dan (legislation) hmangin ṭawngpui neih phalsak an ni. Tin, state tinte hian Eighth schedule a ṭawngpui 22 te hi ṭawngpui tan thlan kher a ngai lo a, mahni state ṭawng (indigenous language) pawh hi thlan theih a ni. 

India constitution-in Official language-a a pawm hi ṭawng 22 a ni a. Chungte chu- Assamese, Bengali, Bodo, Dogri, Gujarat, Hindi, Kannada, Kashmiri, Konkani, Maithili, Malayalam, Meitei, Marathi, Nepali, Odia, Punjabi, Sanskrit, Santali, Sindhi, Tamil, Telegu leh Urdu te hi ni [C. Lalsawmliana. The Constitution of India (India Danpui). PP. 496]. Eighth Schedule kan hriatthiam theih dan tur awlsam ber chuan India rama ṭawng hrang hrang chungchang tarlanna a ni deuh ber mai awm e. 

Mizote tana hlawkna awm thei turMizo ṭawng Eight Schedule a telh a nih a kan hlawkpuina turte lo tarlang ila; 

Parliament (Rajya Sabha & Lok Sabha) ah Mizo ṭawng ngeiin
Parliament (Rajya Sabha leh Lok Sabha) ah Mizo tawng ngeiin Parliament-ah kan Rajya Sabha leh Lok Sabha member-te hian inhnial (debate) leh thusawi nikhua hian Mizo ṭawng ngeiin thu an sawi thei tawh ang. Hei hian kan state aiawha House a ṭhute tan awlsam zawkin mahni ṭawngin an duh an sawi zung zung thei tawh ang a, kawng a ti awlsam deuh tawh tura ngaih a ni. 

Ṭawng lehlin lama mithiam (Translator) tan hna a siam dawn
Mizo ṭawng hi Eighth Schedule-a dah anih chuan tawng lehlin (translator) lamah hian eizawnna tlak a awm ṭeuh dawn a ni. Civil Services aṭang lo deuh pawh hian eizawnna ṭha leh chenfakawm  ṭawnglehlin hna ṭha tak hi a lo awm reng a ni tih kan hre chhuak ang. 

Mizo ṭhalaiin eizawn nan kan hmang thei ang a, hna hmu lo Mizo ṭhalai pawh kan tlem phah deuh mahna. Unemployment rate kum tin a san chhoh vanga sawrkar lutihai lutuk tur pawh tlemin a thawi dam ve ṭan deuh mahna le. Tin, Mizo ṭawng ziah dan dik kawngah pawh hma kan sawn phah ang a, tuipuiral ṭawng nena chawhpawlh nuaihna ṭhin hun kha kan kal pel ve hret hret tawh ang.

National Book Trust (NBT)
National Book Trust (NBT) chuan sapṭawng leh Eighth Schedule-a ṭawng awmte chauh hmangin lehkhabu a chhuahin a buatsaih a. Lehkhabu, ṭawng danga ziak Sapṭawnga letling chhawng tur pawhin Eighth Schedule-a ṭawng awm te chauh a pawm bawk a ni. Chu mai bakah NBT thil tum pawimawh tak pakhat leh chu man man zawka ram mipuite chhiar theih tura lehkhabu ṭha chhut sak leh theh darh a ni (Zoparliani Khiangte. Asst. Professor Govt. Mizoram Law College). 

Union Public Service Commission (UPSC) Interview
India Parliament hian dan ang thlapin Eighth Schedule a ṭawngpui awm ho hian UPSC exam-ah mahni hnam ṭawngin a answer chhan a phalsak a ni. Exam mai bakah interview-naah pawh mahni ṭawngin interview board member-te a chhang thei tawh dawn a ni. Hei hi Mizote tana a ṭhat em em chhan tur chu Mizote hi a tlangpuiin zirna line a background  nei ṭha lo leh school/ college vela sapṭawng hmang ngam lo kan ni tlat pek a; hmang ngam turin kan thiam bel tawk lo pawh a ni thei. Kan sapṭawng awphawi (accent) hi a mawi lo tlangpui bawk. 

Interview-na reng rengah inrintawkna kan neih loh phah a, kan sawi tum ang pawh kan sawi chhuak hlei thei ṭhin lo a ni. Hei vang hian thiamna ril tak nei si hian duh ang tak sawi chhuah theih loh hian interview board-te hmaah kan buk a rit thei ta lo ṭhin a ni. Mizo ṭawng hi Eighth Schedule-a telh a nih erawh chuan thiamna ril tak tak nei background leh chawrchhuahna ṭhat tawk loh vanga sapṭawng thiam fumfe lo tan pawh mahni ṭawng ngeiin thiam leh nal takin zawhna a chhang thei tawh dawn a ni. 

NTM
National Translation Mission (NTM) in a tum ang takin mahni ṭawnga ziak lehkhabu chhuah leh lehlin chungchangah hamṭhatna tam tak a keng tel a. Entirnan: Mizo ṭawnga ziak kha Eight Schedule a ṭawng dang awm ve zawng zawng hmanga lehlin a ni thei dawn a ni. 

NTM-in a tum ber pakhat chu ṭawng lehlin hi India rama industry pakhat a siam a ni a. Hei hian Dictionary leh Thesauri siam te, ṭawng lehlinna hmanrua software siam chhuah te, ṭawng lehlin thiam chherchhuah te leh hetiang lama hmasawn zel thei tura research nana fellowship leh grant pek te, ṭawng lehlin kawnga ti ṭha te hnena chawimawina pek te leh exhibition siam te a ni. 

Mizo ṭawng him nan
Mizo ṭawng hi Eighth Schedule-a telh a nih chuan India pawisa note-ah Mizo ṭawnga chuang ve kuau tawh ang a; Mizo ṭawng hi a bo mai tawh dawn lo a ni. Mizo ṭawng vawn him nan leh boral nan a ṭangkai hle ang. 
Mizo ṭawng hi United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO)-in khawvel hnam hrang hrang ṭawng hi hlawm 6-ah a ṭhen a. Heng hlawm ruk zingah hian Mizo ṭawng hi Vulnerable Language (Pianpui tawng a hman)-ah a dah a ni. Heng vulnerable ṭawng hmang te hi bo hlauhawm dinhmunah ding mahse ṭawng him (safe language) huangah dah theih an ni. Mizo ṭawng hi ṭawng hima kan dah theih nan Eighth Schedule-a kan Mizo ṭawng dah ve hi a kalkawng pawimawh berte zinga mi a ni thei ang. 

Mizo mipuite dan hriatthiamnakawngah min puih ang
India rorelna hmunpui Parliament hian dan a siam thar apiangte hi Eighth Schedule-a ṭawng hrang hrang 22 te hmangin Official Gazette-ah a chhuah ṭhin a. Mizo ṭawng pawh he Eighth Schedule a telh a nih emaw hlan kai a nih chuan Parliament-in dan a siam thar apiangte hi Mizo ṭawng ngeiin kan lo hmu in kan lo chhiar thei tawh dawn a ni. Hei hian dan hriatthiamna leh hraitchhianna kawngah Mizo mipuite kawng tam takin  a pui dawn a ni. 

Tlipna
Kan chenna khawvelah hian hnam chi tin chi tang kan chengho a, hnam zia leh ṭawng hrang kan nei hrang thluah a. Heng hnam hrang hrang hian an hlauh ber chu hnam dang lak aṭanga in chimralna hi a ni. In chimralna hi thil thar a ni lo a, hman aṭang tawha lo awm tawh a ni. A chak leh huaisen apiangin chak lo leh dawrawm zawkte an chimralna khawvel a ni. 

Hnam dang laka chimrala kan awm loh nana pawimawh berte zinga mi chu hnam zia (culture) leh mahni ṭawng vawnhim tlat a ni. Kan hnam zia kan hloh a, kan ṭawng a ral chuan hnam boral leh chimral nih chiah hi kan hmabak a; tunlai khawvelah hnam boral tur hian mihirng tha chakna hmanga indo bur bur hi a lo ngai tawh kher lo. 

Chuvang chuan hnam dang lak ata chimrala kan awm loh nan kan hnam zia leh ṭawng hi humhalh a vawn nun tlat tum tur a ni. 
‘Sapṭawng thiam hi mifing nihna a ni lo.’