Denglung Lalnu Ropuiliani thlan chungchang sawifiahna
Pu Lianchama Chhangte thuchhuah ‘Denlung Lalnu Ropuiliani thlan an tih bihchianna’ 6th September, 2017, Vanglaini-a chhuak kha ka lo chhiar ve a, thu belhchian dawl lo phuaha kan inpuh takah chuan tlem han thai ve leh ṭulin ka hria.
Tun ṭumah hian Pi Lalsangzuali Sailo (RIP) leh Hnahthial Group YMA-te indawr dan emaw Ralvawng lama a kal tak dan emaw Ropuilianite fapa Thanhulha te nupa, Ralvawnga thi tate thlan hmuh tur awm ta lo chungchangte sawi ka tum lo va, amaherawhchu, Pi Lalsangzuali Sailo (RIP) lehkhabu ziah, ‘Tlawm ve lo, Lalnu Ropuiliani’ tih bu, Ralvawng lamin an thusawi apianga behchhan atana an hmanah hian Lalnu Ropuiliani kha ruhro ngeiin Chittagong jail
aṭangin an rawn hawn a, Ralvawng-ah an phum tih documents engmah hmuh leh chhiar tur a awm lo tih erawh chu ka chiang hle.
Chutih lai chuan ruang ngeia rawn hawn chhoh a nihzia ziakin Note on the Lushai Hills Administration report for 1894-95. Para 14-ah chuan, ‘A party of 10 Lushais came down to Chittagong and carried back Ropuiliani’s corpse. This was the first voluntary visit ever paid by a Lushai Party to Chittagong,’ tih kan hmu.
Tin, a phumna hmun/ khua chungchangah hian Sairuma Sailo, Lalṭhuama Sailo (s/o Ropuiliani leh Vandula) fapa upa ber, a pi Ropuiliani an phum lai chiang taka hretu leh hmutu ngeiin 1924 kuma Vandula thlahte chanchin Lunglei Bawrhsapin a zawh ṭuma a chhanna lehkha a ziahah ‘Ropuiliani Chittagong jail-ah a thi a, a pasala thlanah Denlungah an phum’ tiin a ziak bawk. He kutziak photocopy hi ‘Mizoram humhalhtu Lal Vandula leh Ropuiliani’ tih Pu Lalvuana Sailo (Ropuiliani tuchhuan) lehkhabu phek 246-247-ah hmuh theihin a awm.
Vanglaini 6th Sept. 2017 chhuakah khan ruangruh, hmui hmai, tuibur lu chhunga vaihlo leh tuibur lu dahchhan lehkhabu chungchanga Pu Chama rinhlelhna tikiang turin hetiang hian han sawi ila. Point chhinchhiah turte:
i) Denlunga lal Vandula lungdawh, Hnahthial Group YMA-te’n kan hai kha mual atana an laih hniam tawh a ni a, ko la awm
aṭanga tehin thlan khur thuk zawng kha 11-12 ft vel a ni.
ii) Ruang zalh/ dahna lungkuang kha mam leh phui taka rem a niin, tui pawh a lut miah lo niin a lang. A chhan chu - hai hawn hlim khan lungkuang chhuat chu mitthi hu/ tui (diesel ang deuh) khan a chhuat rawng a tidum tih bak chu tui, tuihawk hnuhma a awm lo.
iii) Tin, lungkuang chhinna hi lung phek hlai mam ṭha tak tak, saphuhawn veka rem, a invuak thuahna pawh sawntlung leia zut vek niin a lang a, lei hi a la inzut phui ṭha hle.
iv) Lungkuang chhunga ruang ruh kha Vanglaini (6th Sept. ‘17-a chhuak)-a an rawn sawi ang khan ‘a biangte pawh tisa la pu ang maiin a lang a, hai hawn tirh chuan a hmui pawh fel taka la chip angin a hriat a, a ruh chuktuahte pawh la inzawm ang maiin a hriat’ tih kha keima'n Lunglei symposium-ah ngei pawh khan ka sawi dan a ni.
‘Tisa a la pu’ kan ti lo va, a hmai, lua samte chu eng hlo-in emaw a la bawh khawn vek a, a lan dan chuan sam henna ro khawn uaih ang mai hian a awm thu kan sawi a, mahse, hai hawn aṭanga minute tlemteah ruangruh lan dan leh nih dan hi a danglam nghal vek a; tin, tuibur dahchhan lehkhabu kha Ropuiliani ziak a nih thu kan la sawi ngai lo va, Mizo ṭawnga ziak a ni turah pawh kan ngai bawk hek lo.
Kan ngaihdan chuan lalnu Ropuiliani kha special taka enkawl niin, amah venga a tirhchhiah (additional wardens) tur pawhin jail-ah khan hlawhfa pali, thla khata Rs 7.00 hlawhin an ruai bawk tih hriat a ni (MSA under Secy to the Government of Bengal to the inspector of jails No 3061P dated Calcutta, the 10th December 1894). Chuvangin, eng emaw rinhlelh thil awm thei lakah an fimkhurin a tanna-a an enkawl dan leh chanchin engkim uluk takin an ziak zel niin a rin theih.
Ball pen-a ziak ‘al’ tih erawh kha chu kan ṭang bur lo, pen dang tui pawh a ni thei e. Han hmuh tirh khan ball pen tui rang a ang em a, khati khan kan sawi ta mai a ni. Tin, ball pen hi kum 1888-ah hmuhchhuah (inventor - John Jacob Loud) niin, hman ṭan a lo ni daih tawh.
Mak pawh ti ve viau mah ila thil hmuh leh nih dan ang lova ziak thei kan ni lo a, mahse, he'ng thil hi mi tam takin kan hmu ṭheuh a ni. He'ng avang tak hian lalnu Ropuiliani ruang leh a kuanga khung zawng zawngte kha Chittagong jail-a a thih khan uluk takin ṭawih theih lohna hlo-in an sawngbawl a ni ang tih a rinawm telh telh a ni.
Han sawi zau deuh ila: Lal Vandula lungdawh awmna lai hi kum 1920 aṭang chuan lal Saihnuna kawtkai a ni a; midang, lal chhungkaw mi bak chu phumna chi a ni lo. Sawikhawm hnu lamah thlawhbawk kai an phal leh (1972 ?) hnu chuan kha lungdawh awmna kha veng laili, in-in a hual vel a nih bakah kum 1985 khan mual atana an laih tak kha a ni a; midang, buai hnu lama thi han phum lehna chi a ni lo.
v) Tin, Ralvawng tlangpui kha tuna Ralvawng nen inzawm rengin khaw hran a ni lo anga Vanglaini-a an rawn ziah kha hetiang hi thil awm dan a ni e: Kum 1996-a Hnahthial Group YMA-te an branch inthlan neihpui tura kan kal ṭum khan Ropuiliani thlan nia an puh tak, Ralvawng upate’n, “Bung lungrem/ Bung lungpher a ni e” an tihah ngei chuan dingin, “Tlangpui an tih ṭhin hi khawi hi nge?” tiin ka zawt a, min kawhhmuh a chhak tlangpui chu ‘engtia hla nge ni ang?’ ka ti a, teh chiah lovin 2/3 km vel tura ngaiin ka ziak ta mai a ni.
Tun hma chuan khaw khat a ni ngai lo tih chu lal hran leh ṭhuttu (headman) hran an neih dan aṭangin a chiang hle. Kum 1879 khan Vandula chu Hnahthial aṭangin Ralvawngah a pem a, hetah hian Ralvawng Tlangpuia a awm thu Pu Lalvuana Sailo lehkhabu ‘Mizoram humhalhtu Lal Vandula leh Ropuiliani’ tih phek 64-ah kan hmu.
Thanhulha khua Ralvawngah chuan kum 1887 vela a thih hnu chuan an makpa Lalchhunga Zadengin a hmun chu headman niin a awp a; Ropuiliani a thiha a khuate’n Ralvawng an bawh khan Lalchhunga khua chu fin lovin tlangpui Zabiaka hmun an tih takah khuan an awm a. Kum 1895-a Lalchhunga Zadeng Lunglei-a a chhuk tak hnu chuan Vandula fanu, Lalropuii pasal, Lamthanga (Muaia) chuan Lalchhunga khuate nen a awp kawp ta ni. (Mizoram humhalhtu Lal Vandula leh Ropuiliani phek 129). Chhiartute'n an lo hriat atana ka duh chu - buai hma leh tun huna ram leh leilung hmelhmang danglam dan hi rilruin lo chhuidawn bawk se la.
vi) Tin, Selesih lui kama Ropuiliani ruang an lo hmuah chungchangah khan Vanglaini-a ziaktu khan thu dik lo hulhual anga min rawn puh kha a mak khawp mai.
Kum 1997 kum tawp dawna Lunglei AIR buatsaih symposium-ah khan Ralvawng aiawha thusawitu khan ‘Ralvawng mipuite chuan an lalnu Ropuiliani ruang chu Selesih lui kama lo hmuakin, a hmel hmuh vek an duh avangin Lianpawnga leh Zahnuka’n a kuang an kar hawng a, an fimkhur tawk loh avangin a hnar leh banrekah an hliam nghe nghe’ tiin a sawi a (ruhro ni ta se hnar leh banrek a nei ang em?)
Tin, ‘Tlawm ve lo Lalnu Ropuiliani’ tih Pi Lalsangzuali (RIP) lehkhabu phek 174/f ah Lalnu Ropuiliani kuang chu chu Ralvawng kawtchhuah, Selesih luikama an lo hmuah thu leh mipuite en theiha a kuang an kar hawn thu a ziak bawk. Pu Vanlalvuana Sailo pawhin a lehkhabu ‘Mizoram humhalhtu Lal Vandula leh Ropuiliani’ tih phek 244-ah Selesih lui kama Ralvawng mipui te’n an lo hmuah thu leh a kuang an kar hawn thu a ziak bawk. Keimah tak hi chuan Selesih lui a awm leh awm loh pawh ka hre lo va, ka la hmu bawk lo.
Ngaihtuah zui atan: Lalnu Ropuiliani hi Ralvawnga phum tur ni ta se, eng vangin nge kawtchhuah, khaw chhung luh dawn ṭepah khan a kuang kar hawng a, a hmel hmuh an duh? Khaw chhungah an en thei mai tho awm si a. Ralvawng nunaute hian Ralvawng kal pel tur an lalnu ruang/ hmel hi hmuh ve ngei an duh avanga khaw chhung thlen hmaa kar hawng an ni mai lo’ng maw?
- B. Lalrinliana, Hnahthial