Vaiphei Hnam hi
Mizo History ziaktu hmasaten Vaiphei hnam chanchin hi an ziak tlem hle. Vanchhunga chuan, Aupataung tlang (Awksatlang)-a Chhinglung lal khaw chhuak bawk niin a sawi. Run leh Ṭiau vel aṭanga Lusei hovin Mizoram an rawn luh khan an hlau a, tawlh hlat san tumin a tam zawk chuan Manipur an pan a, a ṭhenin Hringchar phai an pan a, tam tak chu tlan chhe lovin Sailo khua leh tuiah an awm.
Hnam bil chauha Mizorama khua an siam hnuhnung ber chu Mawmrang tlang kham karah a ni. A kham chu kulh atan hmangin pasalṭha in 20 vel zet nen khua an siam a, an lalpa chu Siakzapauva a ni. Vaiphei hnam bil chauh an nih avangin an lalpa Siakzapauva pawh hi Vaiphei hnam tihna a ni. (Lusei leh a vela hnamdangte chanchin p-46 & 83) Rev. Liangkhaia chuan Siakzapauva hi Thado lal niin a sawi a, Mawmrang kham kara an awm lai hi 1820 vel niin a sawi. (Mizo Chanchin p-104) K.Zawla chuan Hmar niin a sawi thung. (Mizo pi pute leh an thlahte chanchin p-220) Vaiphei te, Rangte te, Hmarte hi hnam (clan) hrang ni mah se, lung rual taka khawsa ho ṭhin an ni a, ‘Dam leh mual khatah thih leh ruam khatah’ ti theiin an inpumkhatna a ṭha em em a ni.
Vaipheiho hian Luseiho angin lal hnam bik (Sailo tradition) an nei hran ve lova, hotu erawh chu an nei ṭhin. Hetiang an nih avang hian an chanchin hi ziakin emaw
ṭawngkaa inhlan chhawn (oral tradition) emaw hriat tur a tam lo hle. Hei vang hian tun khaw hnuah Hmar hnam peng pakhat emaw ti an awm nual a, chung vangin hming bulah Hmar Vaiphei (HV) dah an nih a rinawm. Tin, HV dah theihna tur evidence ṭha tak Mizo history ziaktu hmasate ziak aṭangin a awm bawk.
Rev. Liangkhaian Mizo Chanchin a ziah phek 34-naah Hmar hnam hlawm lian tak tak 12 lai a ziak a, chuta a 7-na chu Leiri a ni. Leiri hnam pengte chu Pulamte, Neihngaite, Puralte, Pudaite, Lamvaiphei te an ni. Hei hi keini, chhui thui vak ngaihna hre lote chuan Vaiphei hnam chhui theihna hla berah ngaiin, ‘Hmar’ chu a ṭobul berah kan lo ngai ve hmiah mai a ni.
Tin, pa ti ti thiam tak ti ti aṭangte pawhin inthlahrung lo takin an dah ngam a ni thei bawk. Heng vanga dah an nih loh pawhin dahna chhan chu an neih hrim hrimin a rinawm. A enga pawh chu lo ni se, official name-ah ‘Hmar’(H) hi lo tel pawh ni se, Vaiphei an nihna a bo chuang lova, mahni nihna hre loah pawh ngaih chi an ni lem lo. Premier League te a ni lo bawk a, ham strict lutuk pawh ṭulin kei chuan ka hre hran lo.
Hmar hnam te:- Thiak, Darngawn, Vankal, Khawzawl, Zote, Kangbur, Lawitlang, Ngur, Lungtan, Leiri, Banzang, Biate, Hrangkhawl, Pakhuang, Chawnchhim, Khawbung te hi an ni.
Mi ṭhenkhat chuan Vaiphei hi Kuki hnam pengah an ngai. Lt. Colonel J.Shakespear chuan, The Old Kuki Clans of Manipur tih thu a ziahah chuan, “I propose dealing with the Aimol, Anal, Chawte, Chiru, Kolhen, Kom, Lamhang, Purum, Tikhup and Vaiphei, who are now found in various parts of the hill bordering of Manipur, tiin Kuki family-ah a chhiar tel a. (1975 The Lushei Kuki Clans Part 11 P-147). Vaiphei Peaple - Wikipedia-Memorandum submited to PM Rajiv Gandhi by the www.satp.org>Papers> mem1987-rajiv-ah hetiang hian ziah a ni bawk. “The Vaiphei are an ethnic group who inhabit the NE part of India and Burma, Lt. Colonel J.Shakespeare (1887-1905) the first Superintendent of the then Lushai Hills refered to them as one of the Kuki Clans of Manipur and recognised as part of the Chin-Kuki-Mizo tribe by the state govt. of Manipur. List of Kuki Tribes :- (1) Biate, Changsan, Chongloi, Dougel, Gamlhou, Gangte, Guite, Hangsing, Haokip/Haupit, Haolai, Hengna, Hrangkhawl/Rongkhol, Jongbe, Khawchung, Khawthlang, Khelma, Kholhou, Kipgen, Kuki, Lienthang, Lhangunm, Lhoujem, Lhourum, Lupheng, Mongjol, Misao, Riang, Sairhem, Selnam, Singson, Sitlhou, Sukte, Thado, Thangew, Uibuh, (36) Vaiphei, tiin Kuki clan-ah telh a ni bawk.
Ṭhahnemngai zualte chuan a bulhrum ‘Hmar’ tih hi telhin an hming bulah chiang kelh kawlhin ‘Hmar Vaiphei’ (HV) an dah a. Ṭhenkhat chuan an hming bulah ‘Vaiphei’(V) tih chauh an dah thung a,
ṭhenkhat erawh chuan ‘V’ pawh an dah lova, chutih laiin Vaiphei thisen kai lo ‘Vaiphei hnam’a Saphun an awm bawk. An zavai hian Vaiphei hnama chhiar vek an ni.
Engpawhnise, kan buaina leh kan hriat duh ber ni ta chu, Vaiphei chu Hmar hnam peng pakhat nge Kuki hnam peng zawk? Nge? A ni lo ve ve? Zofate, mahni hnam ṭobul hre lo tam tak kan awm laiin Vaiphei hnam chuan mahni nihna chiang taka kan hriat theih nan Vaiphei Welfare Association-in hma a la mek niin kan hria a, a lawmawm tak meuh meuh a ni.
- V L Huala, Upper Republic