Written by
- Dr. Mahminga Sailo Waggin’ Tails
Bawngkawn

Hriselna huap zo: Ran leh mihring hriselna (World Zoonosis Day pual)

Ni bik nen meuh! 
Kum 1885, July ni 6-a science lama French mi thiam bik Louis Pastuer-in ui a hri venna atana hridanna (anti-rabies vaccine) mihringa a pek/ chiu hmasak ber ni denchhenin kum tinin khawvel pumpuiah World Zoonosis Day hman ṭhin a ni. 

Louis Pastuer thiamna avang hian natna hrang hrang venna kawngah hmasawnna a thleng tam hle a, a thawhrimna hi a fakawm hle. A thil hmuhchuah zinga ama hming put chhan kan hriat lar zinga mi 'pasteurized milk' tih te pawh hi kan ni tin nuna ṭangkai leh mamawh a ni reng a. Chuvangin, a thiamna ṭangkai tak avanga ni bik ruat a nih pawh hi a phuin hriatreng tlak a ni nameuh mai. 

Kum danga kan sawi lan tawh angin, Zoonosis awmzia chu mihring leh ran inkara natna kaichhawn theih hrang hrang te niin, heng natna thlentu natna hrik pawh chi hrang tam tak a awm. Ran aṭanga mihringin natna kan kai chhawn theih natna 150 aia tam finfiah tawh a ni a. Khawvel nunphung danglam leh hmasawnna hian a la tipung zel thei bawk. 

World Zoonosis Day hian khawvela cheng mihring, ranvulh leh ramsate hriselna kawnga hmalakna leh hmachhawp te neiin, hriselna lama thawktu pawl hrang hrangin zirlaite leh vantlang hnenah hriselna lama zirtirnate pein, huam zau zawka hridanna pekna hun te huaihawt a ṭangkai taka hman ṭhin a ni. 

In mamawh tawn kan ni
Ranvulh leh ramsate nen khawvela cheng za kan ni a. Ran ṭhenkhat chu chenpuia min tihlimtu tur tea kan kawl laiin, ranvulh ṭhenkhat erawh infiam hlimna leh ennawm atan te, an sa leh sa aṭanga chaw ṭha hrang hrang siamna atan te kan hmang a. Kan luah loh ram hnuaia ramsa chengte thlengin kan nung ho a. Hetianga nunna nei hrang hrang kan chenho tak siah chuan, kawng eng emaw talin inlaichinna emaw kan nei ve zel a, inhnaih lutuk lem lo pawn. 
Hetia kan inthlunzawm tlan avang hian natna hrang hrang, kan mamawh miah loh ni awma kan ngaih te pawn an nun khawchhuah nan theihtawp tak meuh an chhuah ve zel bawk. Hei vang tak hian natna hriat ngai loh te a inlar chhuah rualin, kum tam tak liam taa natna te pawh intuaitharin an rawn inlar thar (emerging) chang a thleng ṭhin. 

Kuminah pawh Coronavirus hrikhmi finfiah thar vanga natna Covid-19 vangin khawvel pum kan buai mek a. A chhan ber chu Coronavirus hrikhmiin an ze thar danglam bik an chhuah vang a ni awm e. Kan mamawh hauh loh, kan natpui leh kan thihpui hialte pawn min mamawh ve tho si a ni ber. 

Ran chenpuitute tan
Khawsakphung a changkan ang zelin ran chenpui duh dan a danglam ve zel a. A bik takin ui leh zawhte vulh tam zawk chuan kan mutpui loh tal leh han pawma kuah thuak thuak te, a uar deuh phei chuan hmui hmai han liahtir mai duh tawk te kan awm zel a. Ran mai ni lo mihring pawh nunphung inang lo tak tak, a ṭhen chu in uluk leh che thianghlim em em kan nih rualin ṭhenkhat erawh nung phawsawlh deuh te kan ni. Vanduai vang liau liauva natna kai an awm rualin, kan fimkhur tawk loh vanga kan tawrh a awm fo bawk. Thianghlim leh hrisel taka ran kan chenpui chuan heng natna tam zawk hi awlsam tein kan pumpelh thei a ni. 

Ran chenpui aṭanga natna kan kai theih tam tak zinga a langsar leh pawimawh awm deuhte tawi fel takin tarlang ila. 

i) Zawhte ham hliam natna (cat scratch fever/ disease)- Natna thlentu hi Bartonella henselae niin, Ui hli ekin he natna hrik hi an pai ṭhin a. Zawhtein uihli sehna thak an hiah aṭanga an ke tin hmawra natna hrik bet nena mihring an ham hliamin, emaw an haa natna hrik bet chunga an sehin mihringin natna an kai ṭhin. He natna hrik kai uihli emaw saphihrik seh aṭangin kan kai thei bawk. 

Natna dang ang thoin taksa ralveng chak tawk lo leh natna benvawn - HIV/AIDS, cancer leh zunthlum vei lai te, naupang kum nga aṭanga kum kaw inkar ten an vei hma bik a. Zawhte ham/seh hliam bawr velah durh leh thak sep sep a insiam a, khawsik leh ṭhalbe vung, rawl them thum leh luna te thlenin; vun thak nasa tak, enkawl lawk loh phei chuan vun hliam nasa tak a thlen thei a ni. Ui aṭanga mihringin he natna hi kai awm tawh mah se, an kai dan erawh hriatthiam a la ni chiah lo.

ii) Ui a hri (Rabies)- He natna chungchang hi chu sawi thui ngai lovin a hlauhawm dan mi tinin ka hre awm e. A hun taka hridanna ran chenpuite peka inven theih a ni. Hei erawh hre nawn ila - Ui seh nazawng hian ui a hri an kai chhawng vek lo, amarawhchu ui a hridanna pek loh emaw a pek huna pek loh te leh ui chanchin hriat chian loh seh erawh ngaihven thuai a, a ṭul anga doctor rawn a him ber. 

Ui a hridanna hian uiin mihring a seh zawng zawng a veng kher lo bawk. Ui kan vulh chuan, an chet phung leh awmdan kan kaihruaiin kan thunun tur a ni. 

iii) Ui awmna (Kennel cough) - Bordetella bronchiseptica natna hrik vanga thleng niin, taksa chak lo, chuap cancer vei mek te, taksa bung thlak tawh te leh HIV/AIDS vei lai ten he hri vei lai ran chenpui aṭangin an kai ṭhin. Hritlang awmna sathliah, khuh leh hrawk bawr vung leh thip vanga chil lem harsa te, thawk harsa leh khawsik a thlen tlangpui a. Natna hlauhawm lutuk a nih loh rualin enkawl dam thuai erawh a him ber. Chuvangin, mihring hrisel tha leh taksa chak pangngai tana natna hlauhawm a ni lova. He natna vei ran chenpui erawh enkawl thuai a ṭha. 

iv) Weil natna (Leptospirosis) - Natnahrik chi khat Leptospira ten he natna hi thlenin, a thlentu chi (serovars) hrang hrang an awm a. Natna hrik dang ang lo takin an pianhmang hi sam kir angin a kir chiat a ni. Natna vei mekin natna hrik hi zung chuakin, an zunin a tihbawlhhlawh tui in emaw tuia cheng ṭhin vun, mit, hnar leh ka aṭangin taksaah an lut ṭhin a. Chuvangin, ran vulhtu te, ran damlo enkawltu leh tui chhia buaipuituten an veina remchang a tam bik. 
Natna vei chu a tirah hritlang awmna leh luna, tlun leh tihrawl rawl them thum te bakah an luak ṭhin. Enkawl vat a nih loh chuan thinlian leh mitliam, pum na, kawthalo leh kal natna tuarin thihpui mai an awm thin. Ui tan pawh Weil natna atan hridanna injection a awm. 

v) Hmuar thak (Ringworm)- Mizo vin hmuar kan tih mai Fungus chi hrang hrang vanga natna thleng niin, ui note leh zawhte note hmul tawiin an vei tlangpui. Chutiang zelin naupang, taksa ralveng chak tawk loten heng natna vei mek ran chenpui taksa an nawk emaw khawih aṭangten an kai chhawng ṭhin. Lu vun, biang, khabe, nghawng, kap bawr velah te,kut tin leh ke tinah te lang chhuak berin vun thak nasa vanga inhiah pilhin sam leh taksa hmul pawh a tlak/ ṭilh phah ṭhin. A chunga natna kan sawilan ang thoin, taksa ralveng chak tawk lo leh hriselna pan zualten he natna hi an vei tlangpui. 

Hrisel turin ṭan la ila...
A chunga natna kan tarlan bakah hian natna tam zawk an awm a, kan ziak lang vek seng lovang. Mihring kan dam chhung chu ranvulh tawk kan awm reng bakah, kan vela ramsa cheng te an mang ngawt dawn si lo va; in mamawh tawn kan nihna ka hre chiang tual tual bawk nen. Kan theih leh phak ang tawka thianghlim leh hrisela nun tum ṭheuh ila. Kan hriselna kan ngaihpawimawh ang vekin kan ranvulhte leh kan chenna leh a vel hriselna ngaipawimawhin theihtawp i chhuah zel ang u.