Written by
- Rempuia R. Lutmang
THIL HMING ZIAH CHHÂWN DÂN TÛR
“Thil hming” ka han ti ngawt a, a thupuia sawi kim dâwn chuan a sei lutuk si a ni. Miin hla an phuah a, chu hla chuan ‘hming’ a nei ṭhin a; sermon-te pawh thupui kan siam a, chung chu a hming kan ti thei ang a, miin thu an han ziak a, article leh essay te a ni ang, chungte chuan ‘hming’ a nei vek a, movie/film te kan ti a, mi hna (project) te pawhin hming a nei zel. Chutiang zêl chuan miin lehkhabu an han ziak a, chu lehkhabu chuan ‘hming’ a nei bawk ṭhin.
Mi ṭhenkhat chuan ‘mihring hming an sa a, mihring ni lo hming chu an vuah’ an ti ṭhin a. Hei hi a sawitute duh dan, anmahni ngaihdan a ni a, an tân chuan a dik a; mi dang zawng zawng tan a dik ve kher lo thei. James Dokhuma leh J. Malsawma te chuan lehkhabu hming an ‘sa’ a, mihring hming chauh chu an sa lo deuh. Hêng hi chu bung dangah kan ziak tawh a, duhtâwk mai teh ang.
Hêng ‘thil’ hming hi kan sawi lan duh chângin kan thuziakah hian ziah dân bik kan la nei lo niin a lang a, MLC pawh hian dân a la zam chiah lo niin a lang a, a pawimawh hran lo e an ti pawh a ni mai thei. Hêng ‘hming’ hrang hrang hi proper noun a ni a, hawrawppui hman dân bîk tê tê a awm ve a. Hetiang hian sawi teh ang:
i. a thumal hmasa ber leh a thumal hnuhnung ber hi a hawrawp hmasa berah hawrawppui hman ngei ngei tur a ni a; thumal pahnih chauh a nih chuan hawrawppui ve vea ziah ṭan mai tur a ni. (Lehkhabu - Chawlhna Tuikam; hla - Si Maw)
ii. noun te, pronoun te, verb te, adjective, adverb, particle thumal a awm tel reng reng chuan a hawrawp hmasa ber ṭheuh hi hawrawppui hman ngei ngei tur a ni. (Lehkhabu - Lâwi Ṭhat Zân; hla - A Thlâwn Mai Maw)
iii. adposition (preposition leh postposition) te, article te bâkah conjunction te hi a pumpui bul ṭanna emaw, a thumal tâwp ber emaw a nih ngawt loh chuan hawrawptê vek hman tur. (Lehkhabu: Zoram Thim ata Êngah; Hla - Aw Lalpa Davida leh A Thlah Arsi)
“Tur a ni” ka han tih hi thû ka duh mah mahin a lang mai thei, he dân hi Sap ṭawng ziah dân lama khawvel pumina an rin rawn ‘style guide’ an tih mai siamtu hrang hrangte’na dân an zam dân a ni deuh ber a. Ram hrang hrangah he dân hi an zâwm tlangpui ṭhin. Style guide zawng zawngah an tih dan tesep a inang vek lo thei,
ṭhenkhat chuan preposition pawh ni se hawrawp pali (4) aia a tam chuan hawrawppuia ziah ṭan ve tho tur tih te an lo hmang thei a; sentence puitling pahnih thlun zawmtu (coordinating conjunction) a nih chuan hawrawppui hman tur a ni a, sentence puitling leh puitling thlun zawmtu (subordinating conjunction)-ah chauh hawrawptê vek hman tur tih ang chi, dân han zam chipchiar peih deuh ‘style guide’ an awm ve thei. Hêng hi chu a penhleh deuh bâkah lehkhabu hming leh hla hming ilo-ah chuan kan hmang meuh lo ang.
Hetia ‘thil hming’ kan han sawi hian (lehkhabu han sawi ta deuh bik i la) a lehkhabu tak taka a bu hming ziah dân tur kan sawi kâi lo a, thuziak (lehkhabu, article, adt.)-ah kha lehkhabu kha a ziaktu hming nen kan sawi lang duh a, chuta kan ziah dân tur chu a ni kan sawi ni; hla pawh ni se, thil dang pawh ni se, chutiang vek chu a ni.
“Romeo and Juliet” tihah hian “and” hi conjunction a nih avangin hawrawppui hman ve loh tur a ni a. Mizo ṭawngin lo letling ta pawh ni i la, “Româwia leh Zohriati” tiin “leh” tih hi hawrawptê vekin kan ziak ang; chu chu kan thuziaka mi lehkhabu hming kan ziah chhâwn dân tur chu a ni. Mizo lehkhabu i han en chhin teh ang. K. Zawla lehkhabu hming hi a sei tham deuh a, entirna atan hmang mai i la:
Mizo Pi Pute Leh An Thlahte Chanchin (dik lo)
Mizo Pi Pute leh An Thlahte Chanchin (dik).
Mizo lehkhabu hi an thu lâkna hnâr fel taka tar lanna a awm ṭeuh a, chûng zinga pahnih, Lalhruaitluanga Ralte ziah “Zoram Varṭian” tih leh B. Lalthangliana ziah “India, Burma leh Bangladesh-a Mizo Chanchin” tih chauh hi lo en chiang ta bîk i la. “Zoram Varṭian”-ah hian “F. Lalremsiama, Mi lu lak leh Vai Rûn Chanchin,” tih a awm a,1 hetah hian “lu” tih leh “lak” tih hi noun leh verb a nih avangin “Mi Lu Lâk leh Vai Rûn Chanchin” tih âwm tak a ni a, hawrawptêa ziah vek loh tur zinga mi a ni ang. “Mizo Chanchin” lehkhabûa “Vanchhunga : Lusei leh an vela hnam dangte chanchin,”2 tih pawh hi hawrawptê a tam mah mah deuh a, “Lusei leh An Vela Hnam Dangte Chanchin” tih zâwk tur a ni ang. Lalhruaitluanga Ralte leh B. Lalthangliana te hian a dân ka han sawi tâk kha an zâwm ṭha khawp mai a, a zâwm ṭha ber an ni hial mai thei. Ka han sawi takte tihchianna atan khan hawrawppui an hman lohna lai tê ka han thlang chhuak chauh a ni.
Lehkhabu hming hi a ziaktute chuan a kâwmah chuan an duh dân dânin an ziak thei, ziah lêrh deuh te pawh an châk ve ang; mahse kan sawi chhâwnna lama kan ziah dânah erawh chuan ‘tih dân tur bîk’ a awm ve.
1. Lalhruaitluanga, Zoram Varṭian, p. 15.
2. B. Lalthangliana, Mizo Chanchin, p. 55.