Written by
Dr. Mahminga Sailo Waggin’ Tails
Bawngkawn

Zero By 30 (World Rabies Day pual)

‘Zero by 30’ chu eng tin maw?
Khawvel pum huap hriselna kawnga thawktu pawl lian tak, WHO-in a tarlan danin, Ui a hri (Rabies) avangin khawvel pumah kum tin mi 59,000 laiin nunna an chan thin a. Chumi awmzia chu, minit kaw dan zelah, mi pakhatin Ui a hri vangin nunna an chan tihna a nih chu!

Ui a hri a nih ang takin, Ui a hri kai za zela sawmkua leh pakua (99%) hi Ui seh atanga kaichhawn a ni a. Tin, heng hri kai zinga za zela sawmli (40%)-te hi naupang kum 15 hnuai lam an ni bawk. Ui a hri vanga nunna chan hi Asia leh Africa khawmualpui ram hrang hrangah a sang filawr hle.

Hetianga mihring nunna hlu tak laksaktu, natna tihbaiawm leh enkawl dam theih lohva ngaih, hridanna hmanga inven theih si natna hi, khawvel puma pawl lian tak takin kawng hrang hranga um bo tuma hma lain an thawk chhunzawm reng a. Ranvulh leh ramsa zawng zawng lak ata ui a hri nuai bo erawh khawvel awm chhunga tih theih loh tawpa ngaih a nih laiin, ui a hri vanga mihringin nunna kan chan thin erawh tihbo theih a nih ngei beiseiin, kum 2030 ral hma ngeia he hmalakna hi tihlawhtling turin hmachhawp lian tak nei a thawh kal mek a nih vangin 'Zero By 30' pawh hi hriat lar a ni ta a ni.

Kumin World Rabies Day pual thupui (theme) chu, ‘Rabies: One Health, Zero Deaths’ tih a ni a. Ui a hri vanga mihring thihna titawp tur hian mi tinin, kan theihna kawng theuhah hma la a, kan tanrual a ṭulzia uar taka inzirtirna hun atana hman a ni ang.

Ui seh nazawng Ui a hri vang a ni kher lo!

Mahse...
Covid-19 hripui hluar tak tak laia hritlang hnar ping leh insut hreih hreih tawh phawt mai kan hlau ru deuh ngawt ang deuh khan, Ui a hri chunghchangah hian ngaihdan nghet tak pawm leh nunpui kan nei awm e. Mi ṭhenkhat chuan Uiin a seh emaw a ham hliam hlekah pawh hridanna lak ngei ngei an duh laiin, ṭhenkhat erawh chuan ṭul vekah an ruat lem lo thei bawk. Ui seh apiang hian Ui a hri a pai vek loh avangin hri kaina chhan ringawt a awm vek kher lo va, mahse vei palh hlauh hlauhthawn avangin kan fimkhur zawk a ni ber a, a lawmawm khawp mai. Amarawhchu, ṭul lem lova kan buai fo theihna a nih erawh kan hriat tel tho a ṭha ang.

Covid-19 a hluar lai kha chuan, mi tinte kan fimkhurin, damdawi lam thiamte thurawn kan zawmin kan ngaipawimawh hle ṭhin a. A lawmawm tak zet. Kan ṭanrualna khan rah ṭha a chhuah zel pawh niin a lang. Chutiang zelin, Ui a hri hi Ui seh aṭanga kan kaichhawn a nih avangin, hri venna kawngah leh ṭul lo tawpa midang hliam tawrhtir leh hridanna lakna tura sum insenral a tlem zawk nan kan fimkhur tlan a ṭul hle. Ui vulh erawh ni tin maiin kan pung tual tual si a, Ui an tam poh leh intipalh tawk an awm ve reng dawn tihna a ni a.

Covid-19 nena Ui a hri danglamna chu Ui a hri vei ngei a ni tih finfiahna erawh Covid-19 finfiah ang maia awlsam a ni hauh lo thung! ‘Ui a hri a vei mai thei’, ‘a ni ngei ngei ang, chumi pawh chuan a sawiin ka hria’, tia a sawi huai huai thu pawm ringawt a him ber si lo. Mahni ngaihdan leh thutlukna siam mai ai chuan a hre zawkte rawn thuai a him ber fo. Tin, sawi lan hram ṭhaa ka hriat chu, Ui a hri vei hi enkawl dam theih loh tluka ngaih a la ni reng a, enkawl dam erawh an awm ve zauh; mahse a tam zawk erawh nunphung pangngaiin an nung thei tawh chuang lo.

Eng vangin nge Uiin mi a seh?
Ui chi (breed) azir te, enkawl dan azirte leh natna an vei vangte leh chhan dang dang vangin an mizia a danglam ve ṭhin. Ui hian mihring hi an seh mawl tawp lem lo, chhan eng emaw a awm ṭhin tiin mi thiam zawkte chuan an sawi a. Chuvangin, Uiin mi an seh chhan ni thei awm tlanglawnte tarlang ila.

1. An chenna leh a vêl (territory) venhim an tum vang te, Uipui no hruai laiin an note venhim an tum vangte leh an aia duap leh no zawkte, mihring lakah an him zo dawn lo emawa an hriatin, an invenhimna atan mi an seh ṭhin.
2. An hriatlawk lova ṭhawn thut emaw, an hnung lam aṭanga tihṭhaih thut angte'n mi an seh ṭhin. An invenhimna tura chet an lakna hmasa ber chu a tibuaitute seh a ni mai si a.
3. Tin, anmahni fiam leh chhaih lai pawh ni se, an lak ata tlanchhiat hlauh chuan, infiam hlimna angah ngai chhunzawmin, hnehtu leh huai zawka an ingngaih vangin a fiamtu bawh/zuana seh mai an ching thei bawk.
4. Thawm ring leh an hriat ngai loh vanga an thlabar lai emaw, enkawltu hmasaten an kalsan lai emaw, an tana hmun ralṭia ngaiha a awm laiin, anmahni hnaihtu apiang an seh mai ṭhin bawk, an hlauhthawn vangin.
5. Taksa hliam leh natna vanga taksa nawmsam loh vangin mi an seh ṭhin bawk. An hliam leh na tawrh lai khawihsak tum vanga seh tuar an awm fo reng a ni.

Mi seh lo tura Ui vulh
Kan ni tin khawsak kawnga ṭangkaina nei hauh lova kan ngaih, mahse an tel lova mi tam takin nun kim si lova kan ngaih chu Ui hi an ni awm e. Veng tinah khuahkhirhna dan khauh tak takte lekkawhin hremna pawisa hial pawh chawi ṭhin mah se, Ui vulh hi kan pung zel thung si a. Chuvangin, mihring an seh hliam tur laka kan him theihna kawng ber chu a vulhtute kutah a awm ta a ni. Eng tin nge kan tih tak ang?

1. I Ui vulh chu, i kuta awm, an mamawh chaw leh thil dang zawng i peka i leisak ṭhin a nih angin, i thuhnuaia nung leh i thunun theih turin an awm tur a ni. Ui fing tak ni tur khera zirtir erawh a ngai ber lo, mahse i duhzawng leh duh loh zawng, ‘ti rawh’ leh ‘ti suh’ tih ang te a hriatthiam a ṭul. I ṭawngkama i thunun theih tluka awmze nei a awm lo.
2. I thunun theih chinah mi hrang hrang nen inkawm neltir thuai ang che. Mihringah pawh naupang aṭanga upa te, thil zuar leh ina leng ṭhin nente inneltir ṭhin ni se.
3. Ui dang, thawm ri ring, khawl ri bengchheng, thirsakawr leh lirthei bakah anmahni tihlau thut thei hmelhriattir hma la. A ṭhan hnan zel ang a, i buaina tam zawk a tikiang ang.
4. I Ui chet vel leh nunphung chiksak fo la. A bul vela ran dang, mihring emawin an tihbuai palha i thunun thei dawn lo a nih chuan, a rang thei ang berin inthiarfihlimpui ṭhin ang che.
5. Tharum emaw, awka vin leh hmanraw hmangin i Ui thunun ngai lo vang che. Chu ai chuan tiphur thei zawk tura awka zangkhai leh an ngainat ṭhin ei tur (treats) hmang hlauh zawk ang che.
6. Pawnah emaw vantlang hmuna i chhuahpui reng rengin a kaihna rinawm leh chak ṭha tawk hmang ṭhin la. I thunun theih leh i mit hmuh chin bak pelhtir ngai suh.
7. I Ui mizia hrechiang la. Huat emaw hlauh bik emaw a neih chuan an bulhnaiah kalpui lo la. Tin, a ṭul phei chuan an hmui tuamna rinawm tak hmansak ṭhin rawh.
8. A hun takah hridanna laksak ṭhin la. Ui a hri danna bik phei chu Vet-in pek hun a tih ang zelin pe ṭhin ang che.

Ui seh laka invenna
CDC (Center for Disease Control and Prevention)- in Ui seh laka naupang an him zawkna turin a hnuaia mi ang hian nu leh paten naupang an hrilh hriain zirtirna an pe ṭhin tur a ni.
1. Ui hriat ngai loh leh la nel loh chhawnchhaih emaw an hmui/hmai khawihsak mai chin loh tur.
2. Ui lak aṭanga tlanchhiain awrawl chhuah chiam ngai loh tur. An zuamzual zawk ṭhin.
3. Tual Ui emaw Ui hriat ngai lohvin a rawn pan reng rengin che lo va, thingkung ang maia chechang lova din mai tur.
4. Ui lian leh chak deuhin a nawr thlu palh che a nih chuan, thingtuluang ang maia chechang lova mut mai ṭhin tur a ni.
5. Puitling kaihhruaina leh mit hmuh phakah lo chuan naupangin Ui chhaih loh a him ber.
6. Tual ui emaw ui chinchang hriat ngai loh, mize danglam leh mihring bei tur ang hmuh chuan, puitling awm hnai hnena hrilh vat ṭhin tur.
7. A theih hram chuan Ui mit taka en loh a him ber fo.
8. Ui muhil lai, thil ei/khel lai emaw note hnute pe lai emaw no an hruai lai tihbuai ngai loh tur.
9. Uiin ngampa taka a hnim hmasak te te loh che chuan chul emaw hnaih ngawt ṭhin loh tur.
10. Uiin a seh hlauh che a nih chuan, a rang thei ang bera puitling hnena hrilhhriat vat ṭhin tur a ni. Ui seh hliam reng reng, a rang thei ang bera tui thianghlima silin, Sahbawn nena nuai nawk nawk tur a ni a. Silfai hnuah pem thar damdawi hnawih ngei ngei tur a ni. Ui sehtu chu chinchang hriat loh leh hridanna pek a nih loh phei chuan a rang thei anga Damdawi in hnai ber pan vat a, Doctor-te thurawn anga enkawlna lak thuai tur a ni.

Ṭanrual hi chakna
World Rabies Day 2022 puala thupui thlan kan tarlan taka ‘One Health’ tih khian, hriselna lama thawkte, ranvulh leh ran enkawltute ringawt huam bik lovin, mi tin kan ṭanrual a ṭul thu, uar taka tarlan leh hma la zel tura infuihna a ni a. Keini’n tuar kher lo mah ila, kan mihringpuiten, Ui a hri vanga nunna hlu tak an chán zel tur venna kawnga theihtawp chhuah zel turin kan insawm a ni e. Ṭanrual hi chakna a ni si a.

- Dr. Mahminga Sailo Waggin’ Tails, Bawngkawn