Written by
Lianchama Chhangte

Denlunga Lalnu Ropuiliani thlan an tih bichianna

Lalnu Ropuiliani thlan chungchanga inhnialna hi a tawp mawh hle zawng a nih hi. Hnahthial Group YMA in 1997 June ni 18 a Denlunga an thlan laih chhuah zinga pakhat Lalnu Ropuiliani ruangruh an tih hi Pi Lalsangzuali Sailo, Mizo zinga thu leh hlaa India ram chawimawina sang ‘Padma Shri’ hial dawngtu khan a en vek a. 1997 May ni19 a Ralvawnga (Lalnu Ropuiliani thlan nia a hriat a zawn tir) an laih chhuah nen a entawn vek hnuah document hrang hrang a haichhuahte leh upa ti ti aṭangte a ngun taka a zirchian hnuah Ralvawnga mi hi dik zawkin a hria a. `Tlawm ve lo Lalnu Ropuiliani` tih lehkhabu a ziakah a bu tawp lam (Page 202) ah heti hian thu tlangkawmna (conclusion) a ziak a. “Chuvangin, upa ti ti leh thuziak hlui (document) leh tuna thlan an laihchhuah ve ve aṭanga han chhut hian Ropuiliani ruh an phumna hmun chu Ralvawng khua ni neiin a lang e” tiin.

He lehkhabu hi belhchian dawl, document tam tak behchhan leh nemkai a ni bawk a; MAL (Mizo Academy of Letters) Mizo thu leh hlaa miril intelkhawm ten kum 2000 kuma `Book of the Year’ ah a thlan hial kha a ni.

Thu inchuh a nasa telh telh a, ziak mai duh tawk lovin LPS Special Report siamin Youtube-ah hial Hnahthial lam chuan a duh duh en theihin an dah ta a. Youtube-ah hian Part (Volume) engemawzat a awm a, Part thum emaw chu uluk takin ka en a, ka thil hmuhte hi Zoram mipuiin in lo bihchian ve a, in pawmpui theih zawng a ni em tih uluk taka in lo thlir atan ka han chhawp chhuak a ni. Lalnu Ropuiliani kha 1895 January, ni 3 ah Chittagong Jail-ah a thi a, Ralvawng an thlen chhoh pui hi 1895 February ni 22 a ni. Denlunga thlan an laih chhuah hi 1997 June ni 18 ani a, a karah kum 102 leh thla thum zet chu a tla a ni. Youtube a lo lang thil chhihchhiah ngai deuh deuhte chu:-

1. Ruangruh, hmai leh hmui: LPS Special Report a sawitu chuan, “A biangte pawh tisa la pu ang maiin a lang a, a chhinna lung hawn tirh chuan a hmui pawh fel takin la chip ni awm takin a hriat; tin a ruh chuktuah te pawh a nih dan tur ngai ngai angin a ruhno chi bak chu a la awm vek a; a khup ruh inchuktuahna lai pawh hi han hawlh pawh hian a la ṭang foh a, la inzawm ṭha tak angin a hriat” a ti.

(Kum 102 chuang mitthi phum tawh hi lo sawngbawl danglam pawh ni se a ṭha rei fahran deuh a ni, a ruh chuktuah la nghet foh mai te, hmui chip anga la lang theite hi a mak ngawt mai)

2. Tuibur Lu chhungah a zatve zet vaihlo a la awm: “A lu sira Tuibur lu chhungah hian Vaihlo a zatve zet a la awm” a ti bawk. Hei pawh hi a mak leh khawp mai.

Kum 102 liam tawha mi Vaihlo Tuibur lu chhunga a zatve zet la awm hi a ṭawih ral hman lo em ni le? Mihring chu lo sawngbawl danglam pawh nise a awm thei ang; Vaihlo hi chu a sawngbawl danglam theih dawn em ni, nge an vaihlo hi a ṭha danglam bik a, a ṭawihral ve thei lo?)

3. A puanfen them: “A kumkuruh velah chuan a pawnfen them a awm nuai a, ngun taka en chuan thuah hnih a ni a, a chung zawk chu Tualtah a ni a, a hnuai zawk chu Silk puan ni awm tak panghlang mai a ni.

(Kum 102 liam ta ami puan la ṭawih ral lo leh tualtah tih la hriat theih tak te, Silk puan panghlang tih la hriat theih te hi a mak lutuk deuh lo maw. An tualtah puan te hi ṭawih theihlohnain a bual ve theih nge a tlo hrim hrim ni ang le?”

4. Tuibur lu dahchhan lehkhabu: Pi Lalsangzuali lehkhabu-ah khan Tuibur lu dahchhan hi “Lehkhabu tih hriat tak, keu theih tawh loh inchi 6 ruka sei, inchi 3 a hlai, a chhah lam inchi chanve vel” a ti a. Youtube-ah hi chuan a sawitu hian “A hnuailam deuh han keu luih chuan A L tih Ballpenin a inziak a, a chanchin ziakna Diary ni ngeia ngaih a ni” a ti a.

(Lehkhabu kum 102 liam taa mi a la

ṭawih ral lo hi a mak a, ballpen-in A L tih inziak a la hmuh theih bawk a nih hi (A chanchin ziakna lehkhabu/ diary ni dawn ta se aman ziak leh chhiar a la thiam awm bawk si lo (A, AW, B awm hmaa man, tang zuia thi ta a ni si) a chanchin ziakna lehkhabu pawh chu nise tunge ziak sak ta ang? 1894 ah A, AW, B kan nei ṭan chauh a, heng lai khaw kilkhawra mi te hian chutianga a chanchin ziak khawpin 1895 kum tirah an thiam hman dawn em ni? tin, ballpen a ziak a nih chuan 1895 ah ballpen a awm tawh em? a mak deuh chu a ni e.

Denlunga an ruangruh laih chhuah hi belhchian tak tak hian Zoram mipuite hian Lalnu Ropuiliani, 1895 February thla vela phum ruangruh atan kan pawmpui thei meuh em le? An special report Youtube-a an dah kha han hmet chhuak la lo en chik ve teh le. Tlai khawhnu, kuangur an chin tawh loh hnu, ziak leh chhiar Mizoten an thiam tawh china mi pawimawh ve tak tu emaw ruang a ni zawk mai lawng maw?

Thu dik lo inzep - Ralvawng leh Tlangpui inkar 3KM

He Special report-ah hian Ralvawng khua leh Tlangpui inkar hi 3KM a ni a tia, (Youtube-Part-2/2) hei hi chu thu dik lo chiang tak inzep a ni. Ralvawng khua hi Mual lian lutuk lo, chhuah chhawng zawnga inpharh a ni a, a hmar lam tlang, Tlangpui tia sawi ṭhin bulṭhut va sutin khua chu a awm a. Tlangpui chhip zawl han phak lo deuh thleng hian In a awm ṭhin. Kan rual u deuh te hi chuan Tlangpui chhip an awm lai thleng hi an hmu phak, tlang chhip hi inkhelh theih turin laih zawl a ni a, Hockey khelh nan hman ṭhin a ni. Ball a liam fuh deuh chuan in pel pelin Ball liam chhar a ngai ṭhin. LPS Special report a thu sawitu hian Tlangpui hi Pu Vandula a lal laia a khawhmun a ni a, tuna Ralvawng khua an luah lai hi a fapa Thanhulha lalna khua a ni, a tia. Thanhulha lalna tlang aṭang hian a chhak Tlangpui chu 3KM zet a ni a ti. Hetia sawi hran tum avanga thu dik lo zeh tel hi a pawi khawp mai. Ralvawng khua chauh ni lo, ṭhenawm khua Ralvawng tlawh ṭhinten Ralvawng leh Tlangpui `inkar` a awm lohzia an hre chiang em em a ni.

Thu dik lo dang - Selesih, Denglung panna kawng peng

Lalnu Ropuiliani thlan khawiah nge? tih Pu B.Lalrinliana ziakah khan (Page25) “An kar hawnna hmun an sawi hi Ralvawng khaw hnuai, Selesih Lui kam, Denlung panna kawng peng a ni” tih a bold-in chiang takin a inziak bawk a, hei pawh hi thu dik lo bawk a ni. Ralvawng khua bakah Lunglei lam aṭangin Dawn khua te Zohnuai/ Zotlang etc. mi tam tak Ralvawngah an lo kal a, Selesiha Denlung peng a awm lohzia chu an hre chiang. Ralvawng hi kawngpui 3 in a chhun (kal pawh) a, Chhim thlang lamah Dawn/ Lunglei lam kalna, Hmar thlang lamah Chengpui/ Hnahchang/ Valcheng lam kalna, Hmar chhak lamah Denlung/ Hnahthial lam kalna. Ralvawng khaw hnuai Chhim chhak lam zawng hi kawng awm ngaihna awm lo khawpa kham-phuar vek a ni.

Hetia kham phuar vek a nih avang hian Selesih lui kamah hian kawng peng Denlung lam kalna a awm thei lo. Ropuiliani ruh/ ruang Ralvawng khawchhung lut kher lova Denlunga kaltlang pui anga lan tir tumna a ang viau a, mah se Ralvawng thlen hmain Denlung kawng a awm tlat lo. Thu dik lo lang chhuak leh thuai tur hi chu tel lo thei se a ṭha khawp mai.

- Lianchama Chhangte