PAULOWNIA THING ZIRCHIANNA A LA AWM LO PART-I
Thuhma: Kum hnih deuhthaw chu Paulownia thing thang chak chungchang hi ka lo hmelhriat ve ta. Ka hmelhriat dan erawh zirchian lam ni loin, social media lama a faktu leh a sawi chhetute inhnialna ka lo chik a ni deuh ber a. Tu’n lo haw lo se, mi dawn tawi leh dawn seite inhnialna ti pawhin a sawi theih awm e. Mi dawntawi ten an fak a, mi dawnthui ten zirchian phawt hma chu kan ram leilungah chin ni rih lo se an ti a ni. Social media side hrang hranga Paulownia thing chungchang inhnialna bakah a sawi mawitu leh sawi chhetute thu ziak, ka ban phak chin chu ka dah ṭha char char a, he thing ṭhang chakin kan ram leilung leh a hausakna atan harsatna min la thlen emaw, sum leh paiah ram mipui (a chingtu) ten hlawkna an la tel phah emaw a nih pawhin, kan environment chuan a la tuar dawn khawp tih hi mi thiamte sawi aṭangin a hriat theih rek ruak a ni.
Keimah lam: Teak thing vanga monoculture haw rumrut ka ni a. Ram dang thing leh mau, pangpar leh khawi chi hnah mawi (plan) lak luh duh lo hual hual ka nih bawk avangin, Paulownia thing introduce a nih tirh khan tunlaia ṭawngkam lar tak, “thluaka sum lut” hi lo awm tawh sela chuan “Paulownia thing ṭhang duh sawi mawitu/ a ching duh lam chu thluaka sum lut vanga thingzai (timber) chauh ngaihtuah” ka ti ngei ang.
Kan tlang ram mawi tak, thing leh mau chi hrang hrang tam vanga hlu em em, boruak thinghlim Zo thlifim lenna hmuna Siamtuin min dah hi ka lungawi a. Ram dang thing leh mau, pangpar leh plan lak luh hi a ngai lo. A chhan chu kan mamawh khawp hi Siamtu’n kan ram leilungah a dah sa vek a ni. Teak hnah hlai pher phurte hi ka hua a. Kan ram tualṭo ni lo, teak thing tam lutuk hian lung a ti zing. Siamtu’n he ram leilung leh a hausakna min peka lungawina chang hre lo, kan ram tualṭo thing chi hrang hrang leh mau chi tam tak hlutna man pha lo, ram danga mi a nih vanga tha zawka ngai tlat mimawl leh dawntawi, mi duham leh awkhrawl ten kan ram tualṭo thing vat chereua halin, ram dang thing leh mau an ching a, kan ram leilung an ti chhia a ni.
Heng ram dang thing leh mau, pangpar leh plan introduce tute hi he ram leilung leh a hausakna min petu, Siamtu zah lo an ni. Chuti khawp chuan kan ram leilung tichhe thei, kan ram leh leilung hausakna suat thei, kan rama nungchate tana ṭangkaina nei lo la luttute hi ka puh chhia a ni. Mi chuti ang chu ka nih avangin ka thu ziak hian nger lam a nei sa lo thei lo a. Chuti nimahsela kan zavaia that tlan nan a tawpah thulai la taka khaikhawm ka tum tho ang.
RTI dan hmanga bihchianna: Tichuan, Paulownia thing chungchangah social media lama inhnialna aṭang ringawt chuan thu dik leh dik lo a hriat theih lo a, chuvangin a kaihhnawih/ ngaihsaktu (concern) Department of Environment Forest & Climate Change (EF&CC) ah RTI dan hmangin a hnuaia mi ang hian ka zawt a. Hetiangin:
1. Department of EF&CC hian Mizoram hmun hrang hranga Paulownia thing ṭiak phun tur a sem nia social media lama tarlan ṭhin hi thu dik a ni em? Thu dik ni se department-in a sem chu eng species nge a nih ka hre duh.
2. Department of EF&CC-in engtik kum aṭangin nge Paulownia thing ṭiak phun turin a sem tih leh, Mizoram pumah eng zat nge sem chhuah a ni tawh tih ka hre duh.
3. Paulownia thing ṭiak phun tura semna khua hming list ka duh.
4. Mizoram hmun hrang hranga Paulownia thing ṭiak semna khua ten khawi hmunah nge an phun? Paulownia thing phun nan ram thar an vat nge thing leh mau awm lohna hmun ruakah an phun tih ka hre duh.
5. Paulownia species ṭhenkhat hi invasion a ni tih department hian a consider em tih ka hre duh.
6. Paulownia thing hi kan tualṭo (native) species a nih loh avangin kan tualṭo thing a run chereu hluahawm leh hlauhawm loh department mi thiamte zirchianna a awm em? A awm chuan zirchianna paper ka duh.
RTI chhanna No. B.21020/26/2013-PCCF in tarlan danin ka zawhna No. 4 thleng hi Territorial DFOs zawng zawng (Aizawl / Lunglei / Champhai / Kolasib / Thenzawl / Mamit / Darlawn / Kawrthawh / North Vanlaiphai hnenah an hlan chhawng (transfer) a. Heng division officer te hian min rawn chhang vek tawh a, an division chhungah Paulownia tiak phun tura sem an nei lo vek a ni.
Zawhna No. 5 leh 6 hi headquarters lama deputy conservator of forest (DCF), state public information officer (SPIO) ni bawk chuan hetiang hian min chhang a:
5. Ans: Paulownia species chungchang hi department of EF&CC chuan a species mal atana thutlukna engmah a siam lo na a; exotic species (lakluh chawp) reng reng hi chu hnawksak (invasive)an ni thei tih hriain kan rama awmsa (native species) te hi phun uar deuh deuh tura inhrilhhriat thin a ni.
6. Ans: Zirchianna a la awm lo.
RTI chhanna hi a beidawnthlak a, a hrilhhaithlak bawk a ni. “Zirchianna a la awm rih lo,” tia chhan hi an zak ve deuh ang em? Nge zahthlak tihna chang an hre lo a, an zak chuang reng reng lo? Tin, No. 5 pawh khi engti angin nge inhrilhhriatna (awareness) chu an kalpui? Khaw tin VC te hnenah lehkha an pe nge, Paulownia ching tawh, ching mek leh chin tumte an kokhawm a, training an pe em ni? Mahni ram tualṭo ngei phun tura mipui an zirtir dan RTI hmanga la zawh leh a ngai ang.
Research Development Circle-in eng nge an tih?: Department of EF&CC ah hian eng cell nge pawimawh ber tih min zawt ta se, a awmsa, “Research & Development Circle” ka ti ang. He circle-ah hian lab technician leh mithiam an ṭhu ve ang a. Mizorama Paulownia thing kan chin mek hi Paulownia species zinga invasive lehzual, tomentosa species a nih leh nih loh an zirchiang ang. Chu chu rang taka hriat a ngai a ni si a! Tin, chief minister ni mek, Zoramthanga mau nge kan tualṭo mau ṭha zawk tihte pawh an zirchiang ngei bawk tur a ni ang. Ni lawm ni u? Chu'ng lo pawh ram dang aṭanga Mizoram kal tlanga nungcha hrang hrang tawlhruk (wildlife smuggling) Mizoram sahuana an dah luh leh ngawt ṭhinte pawh an zirchiang zel ang.
Mahni tualṭo thing phun uar pawimawhna an hrilhhre lo a ni ang a?: Mizoram hmun tinah Paulownia thing ṭhang duh chin an intihhmuh a, a chi leh ṭiak lei theihna contact an tlangzarh chuai chuai a. Society an indin a, pa ṭawngkam thiam leh ziak thei deuhten social media kal tlangin “Paulownia thing ṭhatzia, rei lo teah ei a tling (thing zai/timber) mai dawn a,” tiin sei zet zetin an fak kur ngei nguai a, nikuma phun len/san tawhzia a thlalak nen an tarlang chei chuai a.
Heti anga Paulownia thing chingtute hi, department of EF&CC lamin “lakluh chawp thing hi kan ram tualṭo thing tan a hnawksak a, kan rama tualṭo thing a run chereu thei a, kan rama tualṭo thingte phun uar zawk rawh u,” an han ti dawn chu a ni phawt a. Paulownia thing chingtute chuan, “Awihawm loh loh, kan ram thing a run chereu thei tih eng tin nge in hriat? Zirchianna in nei tawh em ni? Zirchianna aṭanga kan ram leilung tualṭo thing leh mau a run chereu vek thei a nih chuan kan ching lo mai ang,” te pawh an lo ti ni fahmiang, tu’n nge hria ang i? Paulownia chingtute an intelkhawm sauh sauh a, kum khat chhung leka a ṭhan chakzia an hmu a, an phur tual tual mai si a nih mek hi.
Ni e, he ramah hian engmah hi engmah a ni lo a. A duh duh, an duh duhin an sapatal mek karah Paulownia thing ṭhang chak chingtute pawh zalen takin an chiau an kiau mek a ni.
Tuin nge introduce:? Thil mak tak chu Paulownia thing introduce tute auhla chu- “rei lo te ah thingzai/timber a tling mai dawn a, kan ding chhuak thuai dawn e. Tin, a ṭhang duh si a, kan environment tihṭhat leh nan, kan ramngaw chereu tihngaw leh nan,” tih a ni. Helaiah hian an thu a inkalh nghal tih lam erawh an ngaihtuah pha lo niin a lang a. Rei lo tea thingzai atana kih chereu leh thuai theih a nih chuan, rei lo teah ramngaw an ṭhiat leh dawn tihna a ni ang a, rei lo teah environment an an tichhe leh nghal dawn tihna a va ni awm ve?
Mizorama Paulownia thing introduce-tu hian Mizoram environment chhe mek tihṭhat leh nan emaw, Mizoram ramngaw chereu chak lutuk siam ṭhat nan emawa a introduce a nih kan ring em? Teak pawh hi Mizorama introduce a nihna chhan ber chu thingzai/timber atan a ṭhat vang a ni. Tun thleng hian Paulownia hi khawvel huap pawha timber atana zai tling hma ber a la ni a. Chu chu an lakluh chhan zawk a nih a rinawmin a pawmtlak em em a ni.
Zirchian phawt hma chu sawrkarin restrict a ngai: Heti teh thuta Paulownia thing rawn lar hluai nachhan hi a puitlin hma avang leh thingzai atana hman chi a nihna tih loh chhuanlam dang a vang khawp ang. Teak thing aia a timber quality hniam zawk fe, a man pawh tlawm zawk hle tur, Paulownia thing hian engti ang takin nge kan environmental a impact ang? Hei lai hi a pawimawh lai ber a ni. Kan ram leilung tichhe lo zawnga introduce dan kan thiam a nih loh chuan risk a sang viau tih hi sawrkar hian a pawm a ngai.
Tun hmaa teak phunna atan ramngaw an ṭhiat a, Tuikuk leh Chakma loah an neihtir a, teak an phuntir a, Teak hi kan tuihna hip kang zotu an tihte hi research development circle, department of EF&CC lama zirchianna kan hre bawk si lo a. Kan sepui ruah do tlawk tlawk rih a. Paulownia thing hi a ching tawhte ngaihhnathiamin, chin ve tuma Zoram pum insingsa mup mup hi zirchian a nih hma chu tu ma'n chin tawh loh turin tiin restrict rawh se.
- Ruatfela Nu