Written by
Lalnunṭawma Fanai

Zofate lunglai luahtu Khampat Bûngpui

"Thlangkawl Upa ho chuan, 'E, Hminga, Thanghlei, In Bûng chu thli pawh a tleh si lo a, a tlu darh sarh ta vek mai, mahse, ka ram fate an lo thleng tawh a, ‘ka mawhphurhna ka zo tawh’ (Tawan ka chi tawh - Kawl ṭawng) a ti a ni ang" tiin Khampat khua Pu H Liansanga, kum 84 chuan an chenna inah March ni 24, 2017 khan min hrilh a. He Bûng a sawi hi Zofate rohlu ber pakhat Khampat Bungpui, pi puten thlang an tlâk laia an phun, kum, 1952-a tlu ta leh Kawl Upaten a tlûk dan nia an sawi dan a ni.

Khawvel ram tina Zofate thinlunga riak reng leh kan theihnghilh ngai loh Khampat Bungpui chanchin hi a ngaihnawm a, pi pute sulhnu a nih miau avangin a chanchin hriat chian hi kan bat a ni. He Bungpui hi pi puten thlang an tlak dawna an phun nia sawi a ni a, a dik ngeia hriatna pawh he lai vela cheng Kawlho ten kan pi pute phun a nih thu an pawm hi a ni. Pi pute khan thlang an tlâk a, Khampat khua an thlen kha AD 996 vel niin an sawi a, hetih hunlai vela an phun tihna a ni. Bungpui phun a nih lai hian, pi pute khan, 'I ṭang zarin lei a deh hunah kan lo kir leh ang," tiin thuro an chhiah a, sawi dan dangah chuan, “He Bûng zârte hian lei a deh hunah he ramah hian kan lo thleng leh ang, an ti,” tih a ni bawk a, hei lo pawh hi inhnaih tê tê in sawi dan dang a la awm. A enga pawh chu ni se, Kawlhoin an hriat dan leh kan pi pute phun a ni tih leh an inhrilh chhawng zel a ni tih a lang chiang hle.

Kum 1952 khan, Khampat khua din thar leh tur hian mi pasarih- Pute: Thanghleia, Hrangzika (Hrangbuanga an ti bawk), Hrânghmingthanga, Liansânga (a chunga a ṭawngkam kan tarlan khi), Liantawka, Vanlalawia leh Hrângnawna te an kal a. Darzo, Hnahlan, Kawlkulh, Champhai Zote, Zawlsei khuate an ni. Khampata an kal chhan hi, Tahan a Pu Chalhrânga Inah Mizo hmun hlui humhalh duhtute an inhmu khawm ṭhin a, a tawi zawngin sawi ila, chu miin a hrin chhuah chu an ni.

Anniho hian 1952 February ni 8 khan Kawl sorkar phalna dil turin Thenzenah bial awptu Tazi U Taih Nguan-a an pan a. Sorkar phalna ngeia pi pute lo chen tawhna hmun luah leh an duh thu an han sawi chuan, U Taih Nguan-a pa kum 90 laia upa U Kyaw Oo, chu pindan aṭangin a lo chhuak a, “Lusei in ni maw? In pi leh pute lo chenna ram leh hmun ngei a ni a, thlang an tlâk dawn khan an puithiamin an ai lo awhtu atan Bûng a phun a, hetiang hian thuro a chhiah a, 'I ṭang zarin piallei a zal tikah he hmunah ngei hian kan rawn kir leh ang’ a ti a sin,” tia hrilhin, chu thu chu an naupang laia a puin a hrilh a nih thu pawh a sawi tel a, hei ringawt pawh hian a nemnghet chiang viauin a rinawm. U Kywaw Oo hi kum 1952-ah kum 90 a nih tawh chuan, kum 1862 a piang a ni tihna a ni a, Kawlho hian he Khampat Bûngpui chanchin hi an inhrilh chhawng zel a ni tih a lang chiang viau a ni.

Kawl ram sorkar hotu U Taih Nguan an hmuh tûk, kum 1952 February ni 9-ah mi pasarih hian Bûngpui ding lai va hmuin a hmun an va thleng ta a. He hmun aṭang hian kir lehin, a hnu March ni 20, 1952-ah an va pem ta a. An va en tirh leh an va pem hun inkar hi thla khat vel a ni. Pem tak tak tura a hmun an va thlen hian, Khampat Bûngpui chu a lo tlu rup mai a, an va hmuh chuan pawi an ti hle a. A chhehvela Kawlho awm, kum upa deuhte chu an han zawt fiah nghal vat a, Kawlhote chuan, “In aiawhtu a ni a, in lo thlen tawh chuan eng nge a dam reng a ṭul tawh em ni?” an lo tihsan mai a. An ngaih a ngam thei lo a ni mai thei, Pu K Manliana, Pu Thanghleia leh Pu Hranghmingthangate chuan Buddhist puithiam U Aw Ba Ta chu an zawt leh ngat a. Ani chuan, "In pi leh pu ten thlang an tlak dawn khan an puithiam khan an aiawhtuah a phun a ni a, hetiang hian thuro kha a chhiah a, ‘I ṭang zarin lei a deh hunah kan lo kir leh ang,’ tiin. Bungpui hi in pi leh pute thuthlung kengtu a ni a, thuthlung angin rei tak a lo nghak che u a, tunah chuan nangi in lo thleng tawh a, a dam a thiang tawh lo a ni e. Tling takin a thuthlung a hlen tawh a, chuvang chuan engmah ngaih ṭhat lohna tur a awm lo; chuvang chuan thlamuang takin va awm rawh u," tiin a lo hrilhfiah a (F Biakliana - Khampat leh Bûngpui chanchin p-13)

Bûngpui hi a lian hle a, a lenzia hi heti hian an sawi, "A bul ṭhutah a chhung a kawrawng a, a zau hle. Khuaisenin bu a nei a, a beraw la turin ṭin nen patling pathum an luh pawhin indip hauh lovin duh tawkin hriamhrei an lek thei," tiin. Khampat Bungpui san zawng hi teh a nih loh avangin hriat theih ni lo mah se, a bul ṭhut chin leh a hulhliap chin aṭang chuan a lian hle tih hai rual a ni lo. A ding lai va hmutu zinga mi, a tira kan sawi Pu Liansanga kum 84 mi chuan, “Bûng zar hnuai hlim chin zawng hi, a uar deuh tan chuan vat fai ila buh ṭin khat a tuh theih ang, an ti,” tiin an chenna ina ka kawm ṭum hian min hrilh a. A zarin buh ṭin khat hmun zeta zau a khuh theih chuan, Khampat Bungpui hi khawvel hmun danga thing liante nen pawh khaikhin ila, a lian ve hle ang tih a rin theih. A bul ṭhut ringawt pawh hi ft 210 vela lian a ni, an ti a, chu chu metre 70 bial vel a ni tihna a ni a; Bûngpui kung pui aṭanga leia a zung lang thei chin nena teh kual a nih a rinawm. A kung len lam pawh teh kualin ft 66 vela lian a ni,' an la ti ta deuh deuh a, metre 20 bial vela lian tihna a nih chu.

Sawi tel ngai erawh a awm. Tuna kan hriat lar zawk, Khampat Bungpui tiang ding kal zel ni lo zawk, a thlang zawka awm, kum 2013 May ni 3-a a zar tliak ta, a thlalak lâr tak zawk hi chu Khampat Bûngpui dik tak, 1952 a tlu ta a din lai pawhin lian ve tawh takin a ding niin Pu Liansanga hian min hrilh. Bûngpui dik tak a tlûk chhiat hnu hian, a chhak lama a tiang ding kal zel hi a la tet si avangin a thlang lama Bûngpui kung lar tak zawk hi a aiawhtu atan hun engemaw chen chu an kawh phah ṭhin niin kum 1952 a Khampat din laia kum 6 mi vel Pu F Biakliana pawhin min hrilh. Tunah chuan Khampat Bungpui aṭanga a tiang dik tak chu lian taka a awm tawh avangin a en tham hle tawh thung.

Khampat khua din tura kalte leh an thil tawn dante kan sawi rual hian, anniho aia Bûngpui dinhmun lo han enfiah hmasa tawh hi mi pakhat a awm a, chu chu Tirhkoh Dengkunga a ni. Kum 1936 daih tawh khan North East India General Mission hnuaia rawngbawla a kal ṭumin a han tlawh a, hemi chungchang hi Kristian Tlangau chanchinbuah heti hian a ziak a, “Khampatah hian Bûng ṭawi tak a awm a, kan teh vel a, ka hlam sawmpahnih chiah a ni a, a kakte chu a zar thui hle a, chhim lam leh chhak lam zarah chuan, a ler sâng fêah hian zung a thlâk a, hmun thumah; a hlim hrai hmun an tih ang hi a ni. He Bung hi luseiho phun a ni a, heta ṭanga an chhuah dawnin, ‘He Bûng zarte hian lei a deh hunah he ramah hian kan lo thleng leh ang an ti,” tiin (B Lalthangliana Mizo Chanchin revised & enlarge p-9) Tirhkoh Dengkunga hi a hnuah Pastor a ni zui a, eng ang taka palian nge tih chu hre lo mah ila, a chunga kan tarlan tawh a kung len zawng ft 66 vel nia an lo sawi tawh nen pawh a danglamna a awm lo hle tihna a ni.

Khampat Bungpui hi a sira ko pang chu tuilianin a la fo a. Kan han tlawh lai pawh hian tui lianin a lakna hnuhma chu a lo hek huam nghe nghe. Zofate tan a hlut em avangin chhan hrang hrang vangin kum 2007 April thlaah khan, ‘Khampat Bungpui humhalhtu committee’ te pawh Aizawl leh Burma a Zofate chuan an din phah hial a ni. A chhiat zel a hlauhawm avangin a theih ang angin hma lak a ni a, lung bang siamte pawh sawi rik hman a ni a, Mizoram aṭang pawhin kan ngaihven hle a nih kha.

Mak deuh maiin a sira lui luang hian a luanna a sawn ta thut mai a, March ni 24, 2017 a a hmun kan han tlawh lai pawh hian, Bungpui aṭanga metre 100 vel zetah hlaah lui kuang hi a insawn a ni tih kan han hmu a. Luipui luang hian a kuang a sawn fo avangin Khampat Bûngpui tan chuan mawlsawmna a tling a, tuna a lan danah chuan luipui luang hi Bûngpui tan pawh a hlauhawm ta rih lo hle. A awmna ram hi a bulhnaia Kawlho ten tunhnaiah an rawn chuh thar ve leh a. Burma sorkar pawhin khawih a rem ti rih lo a, chuvang chuan a humhalhna lamah pawh duh anga chet a harsa ta deuh a niin min lo hrilh bawk. Min thlahtu kan pi pute sulhnu ropui tak awmna hi Burma ram ni mah se, tuna Mizorama chengte lo chhuahna leh tute nge kan nih tih erawh he Bungpui hian ngawi rengin min hrilh chiang hlein ka hria.

- Lalnunṭawma Fanai