Written by
Rempuia R. Lûtmâng

HLA THU ṬHENKHAT

Mizo chuan thil sawina tam tak hi hla thûa kan hmanin a letlingin kan dah ṭhin a, chu chu hriat phâk loh ata kan pi leh pute tih dan kan chhawm a ni. ‘Chhuatlai’ chu ‘laichhuat’ an lo ti a, an hmanna rei tawh a ni ang, chawngchen zaiah pawh a chuang tawh. ‘Vaivut’ pawh ‘vutvai’ an ti mai a, a hla thu ta viau zel ni hmiang, hei pawh hi an hmanna rei tawh ang, Lumtui zaiah a awm, tunlai mi chuan kan hmanpui ta lo a ni awm e.

Hetiang zâwng chauh hian hla thu an chher ngai lo tih kan hre sa vek tho ang a, chutiang lam ngawr ngawr hawi loin, a tira a awmze ken bâk sâwna awmze zau zawka hman tlêm tê kan thur chhuak dawn a ni.

Siahthing: Thingsia kan hria a, a rah chu thingsemím kan ti. Hei hi hla thûah chuan ‘siahthing’ tih a ni. A letlinga hman mai piah lamah, a lam tinuam turin ‘h’ an belh a, ‘siathing’ ni loin ‘siahthing’ a ni ta daih a nih chu. Hetianga ‘h’ lo tel hi Mizo tih dan ve reng a ni ang, ‘leilawn’ te pawh upa lam chuan ‘leihlawn’ an ti duh hle. He ‘siahthing’ hi thingsia sawina ni mah se, hla phuahtu an lo pung zel a, thing hrim hrim sawina ang deuha hmang an lo awm chho a, kan pian ve hma daihin ‘thingsia’ kâwk ngawr ngawr kher loin, thing hrim hrim sawina atana hman a lo ni daih tawh.

Sírva: Hei hi vasír sawina a ni a, lehlin thawk bawk a ni. Vasir hi ziaktu an awm meuh lo. Mizo ṭawng dictionary pathum, Pu Buanga siam te, Pu Remkunga siam te, Pu Lalzuiate unau siamah te hian a chuang lo; mahse, R K Lalhluna dictionary-ah a awm a, vasir chu sava chi khat tih a ni. Chumi thláwp tur chu R L Thanmawia hla thu sawi fiahna leh Hausanga Hauzel hla thu sawi fiahna bûah a chuang ve ve bawk. C. Lalbiaknema chuan anni tar lan aia chipchiar deuhin, “Sava tam lo tak a ni. Mizo upa thawnthu chuan, vasir leh kawihṭhuang thing hi unau, Lasiri leh Lasari te niin an sawi ṭhin,” a ti (Zoram Mâwitu, 1997, 35). Hei pawh hi a tirah sava chi khat ‘vasir’ sawina atan hmang mah se, hun a lo kal a, sava hrim hrim sawina atan an hmang chhawm ta a ni awm e.

FênṬhi: Hei hi a tirah chuan ‘ṭhifên’ sawina a ni a, a letling thawk a ni leh mai hi. Hla hlui Tlângkhaw zaiah kan hmu, hetiang hian, “Tlângkhaw hrinin fênṭhi an zuar a, sum tin tama ka kal ta lo kha,” tiin. Tunlai hlaah hmuh tur a vang hle, Mizo ṭhi kan tih ang chi kha mi mala awrh emaw, beh emaw an awm ta lo bawk a ni. Hei hi R L Thanmawia chuan ‘ṭhifên’ sawina a nih bâkah ṭhi hrim hrim sawina atan an hmang bawk niin a sawi a (Hla Thu Dictionary, 2016, 126). Ṭhi hrim hrim sawina atan an hman thu hi mi dangin an ziak ve emaw.

Âwn thing: ‘Thing âwn’ a letlinga sawi a ni a, chu chu hla thuah an hmang. A tirah chuan thing âwn sawina chauh a ni ngei ang; amaherawhchu, thing hrim hrim sawina atan pawh an hmang.

Lenbuang: ‘Lenbuang, thing lenbuang, lenbuang thing’ tih hi hla thûah hmuh tur a tam hle. James Dokhuma chuan lenbuang hi thing chi khat a ti a, hla thûah lenbuang thing chauh ni loin, thing hrim hrim sawina atan pawh an hmang tiin a sawi. Hla thu sawi fiahna bu dangah chuan hetiang chiaha ziak hi an awm lo a ni mai thei. R K Lalhluna chuan ‘lenbuang’ tih chu ‘thing lenhmui’ a ti (Mizo Ṭawng Dictionary). An sawi ang hian ‘lenbuang’ chu thing tihna tawp ni lo, thing chi khat a nih chuan, a dang kan sawi tâk ang bawk khan a tira a awmzia aia zau zawka hman zui tâk tho a ni, thing hrim hrim sawina atana hman a ni ta ber si a.

Vahkhuai: Khawivah a letling zawnga dah a ni ve leh a, hei pawh hi khawivah sawina ni mah se R L Thanmawia leh Hausanga Hauzel chuan khuai hrim hrim sawina atana hman a nih thu an ziak ve ve a, chutiang sawina atana an hmanna hla thu erawh chu a chipchiarin an sawi lang lo.

A dang pawh a la awm ṭeuhin a rinawm a, tun atan chuan duh tâwk rih mai teh ang. Hetiang thu ho têa lang hi sawi a ngai ve leh ṭhin, a chhan chu, ‘siahthing’ tih te pawh hi ‘thingsia’ tihna aṭanga lo kal ni loa thing hrim hrim sawina ni nghal maia ngai an awm vang a ni. Chutiang bawkin ‘sirva’ te pawh vasir sawina eng tik lai maha ni ngai lo, sava sawina, hla thu ve reng nia ngai an awm thei bawk. Vasir hi a takah a awm ngei em, lenbuang thing hi a awm chiah em? Keini ang ramvachal lo tak mai, sava pakhat pawh la perh thla lo chuan kan hre hauh lo (tunah chuan sava veh phal a ni ta lo, nungchate humhalh a ṭul si a). Amaherawhchu, upa lamin an lo ziak ngei a, a taka a lo awm tak tak ta lo palh a nih pawhin an hun lai, hmanlai chuan awmin an hria a, chu vanga hmang ta chu an ni ang tih a rin theih.

‘Hla thu’ ka han tiha hi mi ṭhenkhat chuan ‘hla rua’ an ti a, heta ‘rua’ pawh hi a ṭhen chuan ‘bungrua’ tiha ‘rua’ thluk anga thluk tur an la ti leh zel. Chutiang chu mi nazawng lam rik dan nen a inang lo, ‘hmanrua’ tiha ‘rua’ anga hmang an awm. ‘Ṭawngkam bungrua’ tih te kan nei a, chutiang aṭanga han chhuidawn chuan ‘hla rua’ tiha ‘rua’ pawh chu ‘bungrua’ tiha ‘rua’ anga lam tur a ang duh viau mai. Mahse, ‘bungrua’ hi ‘rua’ tih chauhin kan kai tâwi ngai chiah em le, kan kai tâwi ngai lo a nih chuan heti zawnga ṭanhmun rem chu a fuh bik lo ve thei tho.

James Dokhuma hian ‘hla thu’ tih hi a duh chiah lo deuh a, ‘hla ṭawng’ tih hi dikin a hria a, chutiang chuan a hmang rêng a. Mi nâwlpui hi chuan ‘hla thu’ kan ti, amah pawh hian a hmang ve zuk zuk tho. R L Thanmawia chuan ‘Hla Thu Dictionary’ a siam a, Hausanga Hauzel pawhin ‘Hla Thu Hman Dan’ bu a siam bawk a, ‘hla ṭawng’ tih emaw, ‘hla rua’ tih emaw an hmang lo. Rinthu mai maiah chuan, a enga mah hi ṭawngkam hlui tak a ni lo vek mai thei, chûng zingah chuan ‘hla rua’ tih hi a piang tlaikhawhnu ber em maw tih theih turin James Dokhuma hian a sawi ri ve hauh lo. ‘Hla rua’ tih chu a thlûkah kan inrem tlâng mang lo a, ‘hla ṭawng’ tih lah James Dokhuma bâkin a hmang lo em maw ni, mi tam zawk hman dana ‘hla thu’ tih zel hi thil ṭha ber niin a lang.

- Rempuia R. Lûtmâng