Written by
- Dr H. Lianthangpuia State Nodal Officer
NTCP & R. Lalremruata State Consultant, NTCP

COVID-19 leh Vaihlo

Thuhma:
Zuk leh hmuam hi Mizo ten kan uar hle a, fihlim pawh kan vangin mi tam tak chuan thil zahthlak leh mawi lo a ni tawh tih pawh kan ngaihtuah phal meuh lo a ni. Cancer vanga Mizoramin kan tawrh nasat zia leh chhungkaw tam takah a hun hmaa tawrhna leh thihna thlentu a nih ziate hi kan hriat chian a, kan pawm a hun tak zet a ni. Cancer thlentu langsar em em chu vaihlo zuk leh hmuam a ni tih pawh hi mi tam zawk chuan kan hre tawh a, amah­erawhchu kan hriatna hian kan nunphung thlak tur khawpin min la hneh zo lo a ni. Chuvang chuan uar lehzuala kan inzirtir a, Kohhran leh tlawmngai pawl hrang hrangte pawh bang lovin uar lehzuala hma kan lak a hun tawh tak zet a ni. Tin, tunlaia khawvel puma kan buaipui mek natna COVID-19 pawh mi thiam zawkte'n theihtawp chhuahin an zirchiang chhunzawm reng a. Khawvel puma hriselna lamkawnga thawktu pawl World Health Organization (WHO)-a zirmite chuan vaihlo leh CO­VID-19 natna hi a inkungkaihna an puangzar tawhin mipuite hriat tur zirtirna pawimawhte pawh an lo tichhuak tawh bawk a ni. Chuvangin vaihlo avanga kan taksa hriselna a chhiat theih dan hre chung leh Covid-19 avanga harsatna kan tawh mek leh kan tawh theih zawng zawngte thlir thiam tak chungin zuk leh hmuam tel loa khawsak kan zir thiam a pawimawh tak zet ta a ni. Tun tumah chuan vaihlo avanga dinhmun ṭha lo tak; COVID-19 leh natna dang tam tak inkaihhnawih theih dan sawifiah kan tum dawn a ni.

Khawvel puma mi thiam rual­ten he natna leh a kaihhnawih harsatna sukiang tura theihtawp an chhuah lai hian Dr Adriana Blanco Marquizo, Head of Convention Secretariat, WHO FCTC chuan, "Tun hmaa kan la hriat ngai loh angin COVID-19 hian khawvel hmasawnna (development, economy, etc.) leh mihring nun kawng hrang hrangah hriselna pawimawh zia min hriat thartir a ni," a ti a. Keini pawhin kan hriselna kan ngaih pawimawh a ṭul zia hi a tharin i hre nawn fo ang u.

Kan dinhmun tlangpui:
Zuk leh hmuam kan tih/hman nasat zia chu Global Adult Tobacco Survey-2 (2016-17) zirchianna hian chiang takin a rawn tarlang nawn tawh a. Tunhma (GATS-1) chuan India ram pumah Mizoram hi zuk leh hmuam ti/hmang nasa ber kan ni ṭhin a, ṭhahnemngai taka kan hmalakhona zarah hmasawnna lawmawm tak tak kan nei chho mek zel a. Amaherawhchu, kan dinhmun hi a la ṭha lo em em a, uar lehzuala inzirtirna kan neih chhoh reng a pawimawh em em a ni. GATS-2 report aṭanga a lan dan chuan India ram pumah hian mi 29% in zuk leh hmuam kan hmang mek a, chutih mek lai chuan Mizoram chhunga chengte zingah 58.7% laiin zuk leh hmuam kan tih mek avangin tun dinhmunah chuan India ram pumah zuk leh hmuam hmang/ti nasa ber 2-na kan ni mek a ni. Mipa zinga 64.9% te chu zuk leh hmuam ti ṭhin an nih laiin hmeichhe zingah pawh 52.4% laiin zuk leh hmuam hi an lo ti ṭhin bawk a ni. Tin, 34.4%-in zuk chi (smoked form) an zuk laiin 33.5% te chuan hmuam/ei chi (smokeless form) an ti a, 9.2% te chuan zuk chi leh hmuam chi an ti kawp bawk a ni. 

Tun dinhmunah COVID-19 vanga damlo pakhat (1) kan neih chu Pathian zarah dam taka damdawi-in chhuahsan thei khawpin a lo awm ta, a lawm­a­wm tak zet a ni. India ram pum kan thlir chuan a ni telin COVID-19 kai thar an pung chho mek zel a, Mizoram erawh COVID-19 vei/dam lo awm tlemna State kan ni mek a ni. He kan dinhmun lawmawm tak hi nei zel turin kan zavaiin mawhphurhna pawimawh tak kan nei vek a. Sawrkar hmalakna hrang hrang zawm chungin fimkhur taka kan hun kan hman tlan ṭheuh a pawimawh tak zet a ni.

Hriselna a tihchhiat theih dan:
US Surgeon General (2006) report 'The Health Consequences of Involuntary Exposure to Tobacco Smoke' chuan hetiang hian thutlukna pawimawh tak mai a puangzar a:

    Mi dangte mei zuk khu (Se­condhand smoke) hi kan hip lut tlem emaw tam emaw, a nasa emaw nasa lo emaw, taksa tana hlauhawm lo chin a awm thei tak tak lo, a hlauh­awm vek a ni.
    Mi mei zuk khu hip fo ṭhin nausen leh naupangte chu nausen laia thih thut (sudden infant death syndrome), hritlang awm na benvawn, pneumonia, bronchitis, beng kherh leh lawng bakah asthma te an tan a pumpelh theih loh tluk a ni.
    Naupang thanglaite rilru ngaihtuahna leh thluak hnathawh (mental deve­lopment) a khawih buai nasa a ni.
    Puitling mei zu ngai lo, mi mei zuk khu hip fo ṭhin zingah lung leh thisen zam natna chi hrang hrang leh chuap cancer a hluar bik. 
    Meizial khu hian hmeichhe naupai laiah nghawng ṭha lo tak a neihte chu - naute thla kim loa hrin te, nau piang zâng lutuk leh tê bik (low birth weight) hrin te, naute hrisel lohna leh bawrhsawmna chi hrang hrangte a ni. 

WHO vaihlo leh COVID-19 chungchang a tarlan dan langsar zualte:
1.    COVID-19 (SARS-CoV-2) lo pian chhuahna virus hi MERS-CoV leh SARS-CoV te lo pianchhuahna chhungkua aṭangin a ni. 
2.    Zuk leh hmuam hian natna tam tak a thlen thei a; lung natna chi hrang hrang (cardiovascular) leh thâwkna lam kaihhnawih taksa peng hrang hrang (respiratory system) tan harsatna a thlen thei tih kan hriat tel a pawimawh a. Hetiang natna leh harsatna lo nei sa tawh tan phei chuan COVID-19 hi a hlauhawm lehzual hle a ni.
3.    Thâwkna lam harsatna a thlen nasain chuap cancer hial pawh a thlen thei a ni.
4.    Thâwk harsatna bakah Chronic Obstructive Pulmonary Disease (COPD) a thlen thei bawk a ni.
5.    Vaihlo túr hian mihringte hriselna kawng tam taka a lo tihchhiat hmasak tawh ṭhin avangin chutiang taksa chak lo sa tan chuan COVID-19 natna do theihna (immunity) nasa takin a tlahniam thei a, chuvangin zuk leh hmuam ti ngai lo aiin an tawrh nasat zual theihna a sang bik a ni.
6.    Taksain boruak thianghlim (oxygen) mamawhna sang tak a siam phah emaw oxygen a hip luh ang angte pawh hmang ṭangkai thei lovin emaw a awm phah theih avangin harsatna an neih zual phah a hlauhawm em em bawk a ni.

Harsatna leh natna a thlen theih langsar zual chauhte han thlir pawh hian vaihlo (zuk leh hmuam) kan tih loh a pawimawh zia kan hrethiam thei ngei ang. Chuvangin, nangmah leh mi dangte hriselna tur leh kan him tlanna turin:

1.    Vaihlo (zuk leh hmuam) ti suh, i lo zu/hmuam ṭhin a nih pawhin sim rawh. Simna hun ṭha a ni e.
2.    Chil chhah mai mai loh tur.
3.    Vaihlo (zuk leh hmuam) mi dangte nen inṭawm loh tur.
4.    Kut silfai lovin sahdah/eitur khawih suh.
5.    I taksa hriselna tichak turin eitur hrisel leh thianghlim chauh ei la, zuk leh hmuam leh thil ṭha lo dangte ti suh ang che.

Hriselna ṭha kan neih a pawimawh zia hre rengin nu leh pa ten kan fate zirtirna pe uar deuh deuh ila. In chhungkhurah te pawh tun aia awmze nei zawk­a kan inhrilh tam a pawimawh tak zet a ni.