MI 380 THIHNA KHA!
Mizote hi kum naupangte angah inngai mah ila, kan hmun hma leh kan pi leh pute sulhnu te hi hmun ṭhenkhatah chuan chhui tham leh belhchian tham fe pawh a awm. Kan pi leh pute sulhnu ṭhenkhat hi chu a hun laia ziaka dah a nih loh avangin, an tu leh fate hnenah ṭawngkain an inhrilh chhawng zel a, thupui inang reng mi pahnih pathum hnena an sawi phei chuan, tlem tlem hian a lo danglam deuh ta ṭhin a, kan thu uar dan leh kan thuthiam dan a inan loh vangte pawh a ni mahna.
Kum 1900 hnu lama thil thleng ni si, mite hriat hlawh em em loh, a hmunhma neitu khua te pawhin a vawrh lar dan an thiam loh vangte pawh a ni mahna, kum 1919 kuma Hriangtuinek-a thil thleng hian ngaihven zui leh sawi zui a hlawh khat hle. Mizoramah chuan hripui vanga mi an thih tam bera ni hialin an sawi. Zawnghri avanga chhungkua eng emaw zat mangna a ni, tunlaiah kan pi leh pute sulhnu humhalh nachang kan hriat chho tak zelah chuan, Mizo Historian-te beng pawh ala thleng ve ang a, hetiang khawpa thihna rapthlak thlenna hmun hi chiang zawk in a hmunhma hmuh theih la awm te pawh hi, mipuite hmuh atan pho chhuah te pawh a la ni ve mahna.
Hriangtuinek
Kum 1898 khan Manipur ramria Daido khuaah hian Manipur ramri depa awm khaw ṭhenkhat chuan awmhmun an khuar a, chutih laia an lal chu Chawnhawihthlurha a ni. Kum 5 vel zet an awm hnuin 1903 khan Daido aṭang chuan Khawlianah an pem a, Khawlian aṭang hian kum khat em pawh an awm hman lo tihin, Mualtluangah chhungkaw eng emaw zatin awmhmun an khuar leh a; mi tam zawk chuan Khawlian hi chhuahsan lovin an awmchilh ta reng a. Kum 1907 ah Phuaibuang lamah an insawn leh a, kum 1912-ah Phuaibuang aṭangin Hmunlet lamah an insawn chho leh a, (Hmunlet hi Khawlian leh NE Tlangnuam inkar vela awm nia sawi a ni.) Hmunletah hian kum ruk (6) vel an awm hnuin kum 1918-ah Hriangtuinek-ah hian an pem chho a, (Hriangtuinek hi Phuaibuang leh Khawlian inkara awm a ni.)
Hriangtuineka an insawn hnu hian chhungkua pawh an pun belh zel a, chutih lai chuan khaw thar kai an awlsam em em a, an insawn kualna hmun ṭhenkhat hi tunah chuan ramngaw ṭha tak takah a chang zo tawh a ni. Hriangtuinekah hian biak in te pawh an din ve thlap a, krismas te pawh hlim takin an hmang ṭhin.
Kum 1919-a Zorama harhna thleng te pawh khan Hriangtuinek hi a tuam hneh ve hle. Phuaibuanga an awm hnu kum 1919 harhna kal zelah, kum 1922-ah khan Mizo hla phuah thiam Pu Thanherha chuan, ‘En r’u Pathian beramno’, ‘Chhandamtu lungngaihna a thla daihhlim hnuaiah’ tih leh hla dang tam tak a phuah chhuak a ni.
Hripui leh thihna
Hriangtuinek hmunah awmhmun an khuar a, kohhran te hial a ding ta bawk nen, an nghet chho ve ṭan viau tura ngaih an ni a, Zoram harhna si per te pawhin a han kang kai ve bawk a. Amaherawhchu, ‘hripui’ an tih mai Zawnghri kha kum 1919 April thla chawhnu lam aṭanga June thla tir lam thlengin a leng ta vak mai a. Mi tam takin nunna an chan a, chhungkua anga mang te hial pawh an awm; chutih rual chuan dam chhuak te pawh an awm bawk.
Zawnghri lo darh chhuah dan nia an sawi chu Pu Robetea (A hming tak aiin Robete-a tiin an ko ngun zawk a, a hming tak hi mumala sawi tur a hriat mai tawh loh) an tih mai chu Manipur-ah a zin a, a zin haw chuan he hripui hi a lo hawn a. A tirah chuan Zawnghri a ni tih pawh an hre mai lo va, ruhhua-ah an ngai mai a, natna hlauhawm lutuk lo turah an ruat a. Mahse, zawnghri a ni tih an hriat chhuah meuh chuan a lo tlai hman der tawh a, an taksa a pânin a tui dup dup a, tunlai angin inenkawlna ṭha la awm hek lo le, he natna hi inkai chhawn a awl em em mai leh nghal.
Chutiang khawpa hripui leng nasa chu theih ang anga enkawl dan te ngaihtuah a ni a, Aizawl aṭangin ban zai thiam (Ban zai ṭhin mi thiam) Hriangtuinekah hian a lo kal vang vang a. Ban zai thiam chuan an ban a zai sak apiang chu an dam zel a; amaherawhchu, ban zai duh lo te pawh an awm ve bawk. Hei vang hian mi tam takin an thihpui reng a, he hripui avanga thihna thleng hi Mizoram chhungah chuan hripui avanga mihring an thih tam ber ṭum a ni hial awm e; a aia mi thih tamna record hmuh tur a la awm lo. Hriangtuinek rama hripui leng hian in zathum vel zet luhkhungin mi 380 lai nunna a laksak a ni.
Hripui len hun chhung hi rei lo mah se, a khaw nawtin an buai a, ni khatah mi pahnih pathum invui liam chang pawh an nei. An thih tam ber ṭumin ni khatah mi 11 an thi a, thlan an laih pawhin thuk takin an lai hman lo va, mi ṭhenkhat chuan an mi phum kha uiin a lo hai mai te an hlau ṭhin. Ruang kil tur mumal pawh an awm ngai meuh lo va, hripui len hun chhung rei lo teah an buai ṭhin hle. Thlan khatah mi pahnih pa thum te an vui a, mahni pa te ngei thlan tur lai te pawh an awm; he an sulhnu hi tun thleng hian Hriangtuinek hmunah hian hmuh tur a la awm a, lungphun hmuh tur pawh tam tak a awm. Ziaktu ṭhenkhat te’n Hriangtuineka zawnghri avanga nunna chan zat an ziah hi a dik hlel deuh a, Hriangtuinek tih pawh Hriangtuiek tia ziak an awm bawk a, ‘ek’ ni lovin, ‘nek’ tih tur a ni. Hriangtuinek tih hming a put chhan pawh, Hriangpui hnuaiah tui a put a, chu chu tuikhurah an hmang a, ‘Hriangpui hnuaiah tui ka in’ tihna mai a ni; sawi dan dang pawh a awm bawk.
Hripui lenna hmun Hriangtuinek hi khaw rauhsan a ni tawh a, a hmunhma hi tuai hnum reng a ni lo nain, a duh tan tlawh theih reng a ni a, hemi hmun hriat reng nan hian kum 1984 khan Phuaibuang branch YMA chuan lung an phun tawh a ni.
Phuaibuang leh a chhehvelah hian, pi pute sulhnu pawimawh tak tak, hmuh tur a awm a, Mizo pa chak Tuailiana, Thangsabuta te tual chaia hmun a nih avang ringawt pawh hian, chanchin chhui tur chu a awm ve nual mai. Hriangmual tlang, Khuangzang puk leh Hmunte tlang te pawh khian chanchin lunglen thlak tak tak sawi tur an nei bawk.
- Ramchhana Hmar, Phuaibuang