FUR KHAWTHIANG ENG
Mizo thu leh hla lamah fur hun hnawm hian hmun a chang tlem ber mai awm mang e? A chhan leh avang tak zuk sawi fak theih loh mah se rin dan tlanglawn maiah chuan, he hun hi Mizorama kum khata sik leh sa inthlak kual dan thua, hun nuam lem lo ber a nih avangin, thu leh hla ti mite thinlungah thu a sawi tlem deuh ṭhin a ni mahna le?
Ṭhal hun nuam hi hlaah chawi a hlawh hle laiin fur hun erawh hla lamah hian hmuh tur a tam lem lo viau a nih hi. Hetiang a nih lai hian Lallianmawia Pachuau khan fur khawthiang eng no rii riaiin a lunglenna a kaih thawhsak avangin hla ṭha em em mai a phuah thung a nih kha. A hla phuah Fur khawthiang eng tihah chuan a lunglenna chu hringnun leh khuarel thilte kaikawpin, thiam taka kal kawptirin, lungrun zet maiin a puang chhuak a. Ngaihthlak liam mai aiin he hla hi chik cheta han ngaihtuah zui phei chuan a phuahtu themthiamna sanzia pawh hi kan hmu thei a ni.
“Ni 26 November, 1985 zan a ni a. Thla chu a eng no hle mai a. Hnahthiala an in luah aṭang chuan ‘Denlung’ ram, thla engin a chhun no nghelh mai chu a lang ruih mai a. A nupui BTI hnenah chuan, “Enteh BT, thla eng saw a mawi lutuk, lung a tileng em mai hla kan phuah ang e aw,” tiin a hmaa a hla thu lakkhawmsa chu a ṭhenlai siamrem pahin, a thlûk a siam ta a ni” (Lallianmawia Pachuau 107)
A chunga mi khi Lallianmawia'n he hla a phuah dan a sawi kan lak chhuah a ni a. He hla a phuah a phawrh chhuah hun ni leh thla khi, thlasik hun lai ni daih mah se, khami kum fur lai vel khan a hla thu hi a nei fel khat tawh ngeiin a rinawm a. Mahse, a nupui a hmaizah avangin a phawrh lang ngam mai lo a nih a rinawm? A chhan chu Lallianmawia hla pian ṭhinna phenah hian hmeichhe pakhat a awm zel si a. A nunhlui leh a lung tilengtu pawh a ni ṭhin tih kan hre fo ang. Mahse, pawmlai neih hnua a lung tilengtu tawnah kur reng mai chu a inthlahrung ve ngei ni paw’n a lang.
Aw, he lam chu kan duh tawk ang a, he hlaa a phuahtuin a ngaihtuahna a hman kual nasat dan tur leh a hla thu chheh nalh dan, hringnun leh khuarel thil inchawih taka a kal kawptir thiam dante hi han um zui teh ang.
Mihringte lunglen ṭhin chhan pakhat chu tute emaw, kan bula awm ve si lote kan ngaih vang hi a ni fo ti ila, a buk ṭhelhin kan ṭhelh lem lo’ng chu. Kaphleia pawh khan, ‘kan awm dana duhtawk kan ngah loh vang’ tiin kan lunglen ṭhin chhan a lo sawi tawh a nih kha. Chutiang dinhmunah chuan he hla phuahtu pawh hi a ding tih kan hmu thei ang chu. A hla chang khatnaah chuan tlang dawt si lovin, a lung tilengtu ber chu thup ru siin eng nge ni ang le tiin an chhep kual a:
A bang lo tinkim dawn lai,
Khuang ruahpui sur bang mah se;
Ban a hnehin awmkhawhar zual tura'n
maw,
Fur khawthiang eng no rii riai,
A lo her chhuak leh si ṭhin,
Thinlai tizingtu ber kha a i emaw?
A chang khatnaah a thu chheh, inban kherh kual thiam dan hi han en vang vang mah teh, a nep lo teh asin. Fur hun lai meuh pawn ruahsur chuan ban hun a nei tih kan hre vek ang chu. Mahse, a lunglenna avanga a ngaihtuahna kal vel chuan a khawhar tizual turin bân a tum ve der si lo. Fur khawthiang ruah sur zawh hlima leilung leh hmuh phak chin ram han fai thiang vuk maite chu, lung leng mi lo tan pawh tawrh har a tling tho ang. Chutiang hun an lo inher chhuah meuh chuan a lungril ber luahtu kha i he lovin a ngaihtuahnaah dan rual lohin a rawn thar leh ṭhin tih a hriat a. Mahse, a thup mawi nan, ‘ka lung tilengtu, ka ngaihtuahna tizing riaitu hi eng ber nge maw ni le?’ tiin an thup kual vel thiam tlat si a.
Fur khaw zing chuai kara thinlai an zing ruai mai turte chu a inhmehin, fur khaw awm dan mil tur taka “Thinlai tizingtu ber kha a i emaw?” tia a chang hnihna tlar tawp an tlantirte hi a va inhmeh tehlul em! Kaphleia'n, “Ka rilru chu vawkhniahzawn thla ang chunin a pik a,” tia a rilru pik dan fur khaw hmanga a lo sawi nen khan, fur khaw awm dan min tarlansak hi a fiah ṭha dun teh a nia.
Chutah chu fur khawhnawm hun laia, ruahsur zawh hlima khawthiang fai var, zan thla eng pawh a fiah mawi em em mai hun chuan a lung a tihlenzia thu au chhuahpuiin, a ngaihtuahna chhungril ber thlengin chu hun chuan a phawrhsak a. A nun hlui liam tate chu a lung tilengtu, a ngaih em em a nihzia a rawn tar lang ta a.
Suihlung min lenzual ṭhin e,
Fur khawthiang eng no rii riai;
Tinkim ka han dawn chang ni hian,
Aw, min ngaihtir nunhlui mual liam hnu zawngte.
Fur huna a lunglenna aṭangin, a hla chang hnihnaah chuan ṭhal hun nuamah min thlawh kaipui ta thung a. Ṭhal khaw awm dan leh nihphung hmangin a rilru chhungril awm dan thiam takin min tarlansak leh a. Ṭhal romei mite lung tilengtu zam kal reih ṭhin te chu, ani chuan a thinlung chhung lunglenna avanga hnim ruih chu tehkhinin, ṭhal romei chu “Ka thinlai dungthulin maw a ziang ruai e,” a ti daih mai a. A hun tawn mil zela khuarel nihphung, a thinlung tarlanna'na a hmang thiam zel mai hian he hla phuahtu ngaihtuahna hman nasat turzia hi a tichiang awm e. Tin, a lung tilengtu chiang taka hriat ṭhin ni mah se, thu a khuh thiam dan, a pawmlai tana ngaih huat hleih theih tur awm lova hla a tlantir thiam lehzelte hi a fing teh asin.
Hun leh ni her liam zelin,
Ṭhal khaw romei a lo zam e;
Ka thinlai dungthulin maw a zing ruai e,
A hla thunawnah khan nun hlui liam hnu a ngaih dan a tarlang a nih kha. Mahse, a chang hnihna tawp lamah chuan a pawmlai tan hla a tlantir leh daih thung niin a lang a. A pawmlai nena hmangaihna lipui an dungchhir dan te, hmangaihna hunbi an chhiar dante chu a lung tilengtu a nih dan kan hmu thei tlat si.
Ka duhlai ngaihnobeite,
Nang nen hmangaih hrui vuan a,
Damlai hun tin kan chhiarte'n lung min len e.
A chang tawp berah chuan tu mah han thlurbing leh chhui dawn theih loh tur ang berin a rilru chhungrila awm chu a tarlang leh ta a. Hun liam tate leh hun lo la awm turte lam chu a ngaihtuahna hruaitu ber ni awmin a sawi a. A ngaihtuahna hmanna hmuna a tarlan lah hi lunglenna tura duhthusam hmun a tih theih ang chu. Thingtlang hmun, chhun pachanga veng lehlama ar awp lai kaw-kaw-dak lauh lauh pawh hriat theih ṭhinnaah chuan ngaihtuahna chu a kal thui duh khawp ang. Khawpui nun tawt leh ri nuai nuai ang lo takin Zokhaw lamah chuan, chhun pachang pawh thei reh taka a reh hun a awm fo tih chu kan hre vek ang a.
Chhingkhualah mahriaktein,
Zokhaw reh dam diaiah hian;
Hmatiang hun leh nun hluite ka han thlir a,
He hla phuahtu hringnun thawnthu hi a ngaihnawm ve hrim hrim bawk a. Nun hlui leh hun lo la awm turte chuan a lunglenna, a ngaihtuahna a kaltir nasatzia a sawi te te a. Mahse, tu mah leh engmah han ngaihtuah vung bik a neih loh thuin, ama thu ngei chu an vaw ṭhiat leh daih bawk a. A khaikhawmna ni mai awmin, he hringnun kal dan, inher dante hi a rilru kamtu leh a helhkam ber a nihzia thuin a hla a khar ta then si a.
Dawn a va'n sei ṭhin vawng vawng,
Dawn bik lem nei si lo hian,
Hringnun kalsiam hian kei zawng lunglai min kham.
He hla phuahtu themthiam em emna chu, Zoram hunpui a tawn mil zela a rilru chhungril a puan chhuah thiam mai bakah, ngai haw theitu tur tan pawha ngaihhuat hleih theih miah loh tur a thu a thup thiam a, hla a tlantir thiam hian he hla phuah nan hian hun pawh a hmang tam khawpin a rinawm. A tir lama sawi tawh angin fur hunin a lunglenna a chawh thawhsakna kha thlasik hunah a phawrh ta chauh reng a nih kha. Miten hlaa an chawi tam lem loh fur hun hnawm leh nuam lo hmuh kana, mawi taka hla phuah chhuah nana a hmangte hi a ngaihnawmin, a hriat reng tlak hrim hrim bawk awm e.
- Rohmingthanga Ralte Asst. Professor, Dept. of Mizo Govt. Aizawl North College