HMEICHHIAIN PUAN AN BIH A, MIPAIN PUAN AN VENG
Tun hnai khan Mizo ṭawngkam dik leh dik lo sawiho nan chanchinbu mite an inhawng viau a, a lawmawm hle. Puan bih leh ven thu an sawi pawh kha ka lo chhiar ve a, tet-te aṭanga ka pi leh ka nu sawi dan leh midang sawi dan ka hriat chu ka han sawi ve teh ang. Ka pi chu Khamliana Sailo, Lungleng Lal nupui a ni a, Thuami, Palian Lal fanu a ni. Ka pi chuan 1945 vel khan, “Ka tar ta ema ka puan bih pawh a nghet thei tawh lo ka mawngtam hi a vuai ta em a ni,” a ti. Ka nu chu Thanseii Sailo a ni a, khawthlang Phulpui lal Hranga Sailo, (Rolura thlah) fanu a ni. Ka nu leh pa te chu ṭawng duh tui mi tak an ni.
Ka nu chuan, “Hmeichhiain kawngah puan kan bih a, hnute chungah hian inbual zawhah kawr kan hak hmain kan bih ṭhin. Meitei leh Takam (Chakma) hmeichhiate erawh chuan an hnute chungah puan an bih,” thu min hrilh ṭhin.
Tun hnai, kum sawmhnih-khat vel aṭang khan hmeichhiain puan an veng tih thu ṭhian ṭhenkhat sawi aṭangin ka hre ve chauh a; an fiamthu emaw tih naka-laiin chanchinbuah te meuh a lo chhuak ta a. Tunhma lama Mizo hmeichhe inchei dan kha i lo thlir teh ang. Mizo hmeichhiate khan fen-phel (kawkpui-zikzial, Hmar-am etc) an feng a, kawr hma phel chhing tak, kawng khuh chang chang, ban tlawn a ni ber, an ha ṭhin. Kawr-kilh an nei lova, la hrual an kawr hma tawna ṭhui betin, suih kaih-hlihin an kawr hma phel chu an suih phei mai. Dan naranin an puan sin chu an kokia an ban liam loh chuan, an kawngah an bih ṭhin.
Kum 1946 khan ka ni Chengi te chuan an puan bih loh chang chuan an kokiah an puan hmawr bat mai lovin an suih nghet ṭhin. Kawr ha chunga zak hnuaia puan bih chu a rem lo. In bual zawha hnute khuh bo nan erawh an hmang ṭhin. Pi Nuchhungi (Serkawn zirtirtu) pawhin a nau-te inbual tur hnena an zak hnuaia puan bih tura a hrilh hi a dik chiah mai. Kei pawhin an inbual zawha hnute chunga puan an bih chu kan naupan lai chuan ka hmu fo. Chung lai chuan bual-in te kan nei lova, tui kan nei tlem a, lui-ah leh tuikhurah hmeichhia chu an inbualin an insil ṭhin. A chang chuan inbual lovin an lu chauh an su a, lu an suk lai leh an suk zawh hnu, an sam a ro hma chuan an hnute chungah puan an bih ṭhin.
Hmeichhia-in puan an bih a, mipa-in puan an veng kan ti a. Hmeichhia hian dan naranin an chawn khuhin fual hnakin puan an bih a; chawn mawi deuhte chuan an chawn puar khuh chang chang chauhva fualin puan an bih ṭhin.
Mipa ve thung chuan an puan ven chu khup chhin meuh lovin an veng. Thingtlang mi ka ni a, kan naupanlai chuan tlangval tam zawkin puan an veng ṭhin. Kekawrbul ha pawh an awm nual; kekawr tlawn ha erawh chu an la awm lo. Ka hriat phak leh hmuh ve phakah chuan Pu Pachhunga (mi hausa) leh Pu Sainghinga (Sapte hmasa pawl) te khan khup khuhin, kaihza lang mang lovin puan an veng a, puan veng fual pawl an ni. Ka pa chu Dohleia, Khamliana fapa a ni a, a khup chhin lo deuhin puan a veng ṭhin. Khang lai mipate khan kekawr hnuai an ha ngai lova, puan pawh veng chhing duh se, a fel hlei thei lo. Puan an ven chhin chuan, an kun hlekin an hnung lamah a lang thuah mai ang.
Hna hram deuh thawh ni te, thing leh lung zawn ni te chuan an puan ven an sawi chhing ṭhin. Buh chil ni te chuan tlangvalte chuan an puan ven an sawi chhing a, “kha keimah Saibual nula, a hur lah kan hur, a chak lah kan chak” te an ti fiamthu ṭhin. In buan dawn te, inchai dawn te pawhin, mipa chuan an puanven an sawi chhing ṭhin.
Ka sawi tum ber chu hmeichhiain puan an bih a, mipain puan an veng. Hmeichhia tan kawr ha chunga hnute chunga puan bih a rem lo, an ti ngai bawk hek lo. Hmanlai thlalak te kan en hian chutianga puan bih chu pakhat mah kei chuan ka hmu lo. Tun hnu hian hmeichhia puan bih leh mipa puan ven hi hman lai Mizo in chei dan a ni tih i hre tlang dial dial ang u khai.
- Lalthangfala Sailo