Written by
Lalnunṭawma Fanai

Mipui tan RTI Act chungchanga hriattur pawimawh zual

Right to Information Act (RTI) kan tih hi a lo pian chhan te, a pawimawhnate hi inhrilh thar chiam pawh ngai lo thil a ni tawh a. J&K tiam loin India ram pumah hman a ni. Mimalin RTI Act hmangin uar zawkin information kan dil ta zel a, hei hi ram inrelbawlna atan a pawimawh hle. Mipui pawh kan harh thar zel a, a lawmawm viau mai.

RTI Act chungchangah hian kan hriat tur atana pawimawh, ho tê têa kan ngaih hi tarlan a ṭulin ka hria. Ka tawnhriat leh dân behchhanin, awlsam leh felfai takin zawhna leh chhanna hawi zawngin tarlang dawn teh ang.

1. RTI a thil dil dawnah engtia tihtur nge?

RTI dilna form hi a awm hranpa lo. Mizorama RTI introduce tirhah khan a format siam a ni a, hei hi RTI dilna form a ni lo. RTI dil dawnah hian RTI Act 2005 part 1 (22) in a sawi dan chuan, information dilna form hranpa siam a ni lo a, lehkhapuan pangngai (plain paper) ah dilna siam theih a ni a. English leh Hindi pawhin a dil theih a, mahni awmna hmuna ṭawng hman hmangin a theih bawk.

Keini Mizote tan chuan Mizo ṭawngin RTI hi dil mai theih a ni tihna a ni a, ziaka dil theih a ni. Tunhnaiah RTI dilna form awm anga sawina hi Journalist ṭhen­khat pawhin hetiang hi an tawk a nih hmel a, a awm lo a, office lamin an tidik lo a ni. Ziaka dilna thehlut thiam loin RTI hman ve an duh thei a, hei hi SPIO khan a pui tur tih a la ni bawk. A tawpah i hming leh nihna, address fel takin ziah tur a ni. eg Kunga, Luangmual, ti mai loin. Hming pum, phone number, address kimchang ziah tur a ni. Engemaw thila biak duhna i awm theih avangin phone number hi tarlan ngei a ṭha.

2. Pawisa chawi a ngai em? receipt pawimawhna nen?

RTI hmanga dilna hi kut ziakin emaw, khawla chhutin emaw a dil theih kan ti tawh a. Department a dilna kan thehluh hian, application fee Rs 10 pek tur a ni a. Rs 10 kan pêkna hi receipt min pe tur a ni a, chu receipt chu dah ṭhat thlap tur a ni. Danin a sawi dan chuan, pawisa faia kan pek bâkah hian Indian Postal Order (IPO) or Bankers Chegue or Demand Draft or Treasury Challan hmangin a pek theih bawk. Mahse, Rs 10 pek mai hi a awlsam avângin pek mai a ṭha. A dang hi chu sorkar office a thawkte tan a buaithlak theih avangin tihbuai kher loh a ṭha a, kan tihdan vek pawh a niin a rinawm.

Ka tawnhriat aṭangin sorkar department a thawk­tute hian RTI dilna hi a hnuah hmun zawh lohte an nei ve zauh zauh tawh a. Hemi atan hian kan dil ngei a ni tih lanna receipt hi kawl ṭhat tur a ni. Rs 10 i pekna receipt pawimawhna kan sawi hi hriat reng a ṭha. RTI chhanna kan dawn hi, khul chhuah ve a ngai a. Man tlawmte a ni a. Hei hi mipuiin hriat tel ve tur a ni.

3. Zawh dan tur engtin nge?

Hei hi mi tam takin kan hriat ngai lai a ni. RTI a sorkar deptt. a zawhna kan zawh hian, kan zawh tur subject hi kan hrechiang hle tur a ni. Information kan dil hian, dilna phek pakhatah subject pakhat chauh kan dil tur a ni a, phek khatah department pakhat chhung pawh ni se, subject hrang hrang ziah loh tur a ni. eg Forest deptt ah dil dawn ta la, Sahuana ramsa chaw atana senso leh Green Mizoram Day hman dan chungchang ziah kawp loh tur a ni. Sorkar department pakhat hnuaia mi information kan dil dawn a nih pawhin, lehkha hranah RTI dilna phek dang ziah mai tur a ni. Kei pawhin kum 10 liamta aṭanga RTI Act hmanga zawhna ka buaipui ṭan aṭangin heng hi ka tawng tawh a, SPIO smart tak khan helai dan hi a lo keu chat mai a, kan en dun a, lehkha dangin dilna ka ziak leh ta a ni. A che ṭha riau.

4. RTI diltuin a dil tur a hriat chian a ṭha.

Hei hi thil pawimawh tak a ni. Khawi aṭang emaw thil kan hriat hmanga RTI dilna kan thehlut dawn a nih chuan, kan diltur subject kha kan hriat chian a ngai. Zawhna felfai tak, awmze nei tak zawh thiam nan a ṭangkai hle. Kan dil tur subject hriat chian si loh a, mawlmang lutuk a dilna thehluh ve site a awm theih avângin thawktute nuih kan ti za thei a, inzir hmasak phawt a finthlak. RTI dilna ziah hmain, a subject a kha zir hmasak emaw, a rûka zir emaw tluk a awm lo. Chu miin a hrin chhuah chu a dang zar fo a, a za lai tak chuk nan a ṭangkai fu mai. Mipui tan a ṭangkai hle.

5. Tute nge dil thei? Chhanna chu engtia tih tur nge?

RTI Act 2005 in a sawi dan chuan, India khua leh tui (India Citizen) zawng zawngin sorkar inrelbawlnaah thil hriat duh an nei a nih chuan an dil mai tur a ni. Chu chu an chanvo (right) a ni. RTI a thil i dil hian, i dil chhan hi an zawh che a ngai lo a, an hriat a ngai lo a, i sawi leh ziah pawh a ngai hranpa lo. I mimal chanchin pawh i dilnaah i ziah a ngai lo. RTI chhanna hi mipuite tan a ṭangkai dawna kan hria a nih phawt chuan zau thei anga puanzar a ṭha. Chief Information Commissioner (CIC) Pu Robert Hrangdawla IAS (rtd) khan CIC hna chelh laia min hrilh chu, "RTI chhanna hi i duh chuan bawlhhlawh bawmah i paih thei, chutiang khawp chuan i dilna chhan hi an zawh che a ṭul lo" a ti a. Bawlhhlawh bawma paih atana dil tur tihna ni loin, SPIO etc ten kan dil chhan an hriat a ṭul lohzia a sawina a ni.

6. Pawl hmingin a dil theih em?

Theih loh. RTI Act 2005 in a tarlan dan chuan, Pawl (Association, Corporation/Company) hmanga information dil chu pek loh tur a ni. Heng pawl/ Association te hi legal entities/ persons nimahse, citizen an ni lo a ni, tiin a sawi a. Chuvangin, pawlin hmalak kan duh a nih pawhin, kan pawl member zinga tu emaw ber hminga dil kha tihdan tur a ni.

7. SPIO/SAPIO/DAA mawhphurhna chungchang.

Hei hi sorkar department lam chan a ni. RTI lar chho fe hnuah pawh khan, hun rei tak chu SPIO/SAPIO/ DAA nei har tak department kha an awm ṭhin. Mahni department SPIO etc sawi thei mai lo an awm leh zauh ṭhin. RTI dilna hi an hnenah hian thehluh tur tih a ni a, mahse, a khawihtu/a lo dawngtu hi an insiam fel hlawm tâk avangin, heng mite ni kher lo pawh hian Rs 10 dawngin receipt hi an pe chhuak mai a, a awlsam phah viau mai. Hetih lai hian, a khawihtute hi chhan hrang hrang avanga an office loh ṭumah RTI dawn a ngaih chângin, receipt hi hman mai theiha dah lan a pawimawh hle. A khawihtu ngeiin a signature a pek a ngai tih thlip thlep hi dânah a awm lo a ni mai thei. A remchangin an pek chhuah hi a a awm fo mai. Blank paper-a ziah chawp a, seal chhut a, receipt inpek maite a awm fo.

SPIO mawhphurhna chungchang hi han belh zauh teh ang. Pu Robert Hrangdawla, IAS (rtd) CIC a nih lai khan, ṭum khat chu sorkar deptt pakhata SPIO khan RTI a lo chhang ṭha lo a ni awm e. A ko ta a. Chanchinbumite kha kan ngaihthlak a phal a. Ani khan aw ki han tihsan pahin, dan behchhanin thil kha a hrilhfiah nasa hle a, a hawi chhuak ngam der lo. A sawi pahin, 'A pawi ka ti khawp mai, hetianga thil hrilh che a ngai hi, min hrethiam dawn nia,' a ti ṭhin a. A tihdan kha a zahawm hle a, khami ṭuma SPIO kha chuan a tihtur a ti zui hlein ka ring.

8. A chhanna hi engtia rei tur nge?

RTI chhanna hi ni 30 chhungin a diltu pek tur a ni a, chhan hrang hrang avanga an pe thei lo a nih chuan a diltu hnenah an hriattir tur a ni. Sorkar department ṭhenkhat chuan heng hi an zawm ṭha viau tawh a, a lawmawm. Mahse, reh hlenpui vang vang chi an la awm nual thung. Dân hi ngaih pawimawh a ṭul reng a, kan tlin famkim lo ṭhin thung. Inhriatthiamnaa thil kalpui pawh a awm zauh zauh a ngaih chang a awm a, chu chu a diltu leh SPIO inkar ni se. Chhanna pek hun chhung hi information kan duh dan azirin dan chuan sawifiahna a nei leh a, ni 30 aia rei nghah ngaite pawh a awm a. File kal kual ngaite a awm ṭhin avangin nghah ve hret ngai chite a awm fo mai. Heng hi tarlan vek a buaithlak deuh a, SPIO te zawh hreh loh tur a ni.

9. Dil loh chi a awm em?

Aw awm e. RTI dan hian dil theih loh chi engemawzat a siam a. Heta kan sawi lai mek nena inrem tâwk, mipuiin kan hriat atan ṭha sawi leh teh ang. Mimla chungchang information, vantlang ṭhatna tur ni pha chuang si lo, mi (privacy) thil khawih buai thei a nih chuan SPIO in a pek kher a ngai lo a. Mipui tana ṭha zawka a ngai a nih loh chuan pek loh tur a ni tih hi RTI Act a a inziah dan a ni. Information pêk chhuah avânga rorelna (parliament & state legislature) zahawmna/nihna tibawrhbang thei a nih chuan pek loh tur a ni. Chuvangin, RTI dân hian sorkar inrelbawlna zawng zawng, a zavaiin a huam lo tihna a nih chu. Heng pawh hi ram pum khawih thilte pawh phal loh ṭhenkhat a awm a, sawi a ṭul kher rih loah ngai ila.

10. Zualko chungchang

RTI chhannaa kan lungawi loh chuan, Departmenttal Appelate Authority (DAA) ah kan zualko tur a ni a. Heta kan zualkona leh a hnua Chief Information Commissioner (CIC) a zualko a ngaih hunah document thil tel thlap hi a ṭha ber a, a chhanna kan duh anga kan kalpui zawh hma chuan dah ṭhat ngar ngar tur a ni. SPIO chhannaa lungawi loh a, DAA a kal lo a, direct a CIC a kal hi a dan zawh lohna a ni a. Hei hi Pu Lal Dingliana IFS (rtd) CIC a nih lai pawh khan a ngai pawimawh hle a, ka bulah pawh a sawi tawh nghe nghe.

RTI dan hi a tam hle a, awlsam taka mipui nawlpuiin kan hriat atan dan behchhan leh ka tawnhriat hmangin ka rawn thai thuak thuak a ni ber mai. Chief Information Commissioner lo ni tawh Pu Robert Hrangdawla IAS (rtd) Pu Lal Dingliana IFS (rtd), Pu Lalduhthlana Ralte IFS (rtd) te hi ka lo kawm tawh a. An dan lehkhabu hi an siam thar apiang ka dil a, min pe ziah bawk. Tuna CIC Pu Lalnunmawia Chuango pawh ka lo titipui nual tawh bawk. RTI Act avang hian Mizoramah ngei pawh sorkar inrelbawlnaah rah ṭha tam tak a lo awm phah tawh a ni.

Social Media awm hnuah phei chuan social media a tarlan hi print & electronics media aiin a lar zual duh emaw tihtur khawp a ni ta Chutih rualin, print & electronic media a chhuakte hi a nep hauh lo a, a denna laiah chuan ngawi renga insiam ṭhatna lian tak tak hi a lo awm fo tawh tih erawh hriat tel tur a ni ang. RTI Act hi hmang ṭangkai deuh deuh ila, mipui tana rawngbawltu sorkar kan neih meka minister leh official leh department hmalakna khalh ngilna ṭangkai tak a ni. Dan hi a tam a, kei ngei pawhin ka rawn sawi hi a awlsam chin a ni mai a. Mithiam zawk ten la rawn thual zel se a ṭhain ka hria.

- Lalnunṭawma Fanai