Written by
Lalthangfala Sailo

Khual thuthang leh ar-pan-chuk a pun

(i) 1871-72 vai-lian kha Mary Winchester la chhuak tur liau liau anga an sawi hi bawm ak thu a ni em?

(ii) Dr. Fraser-a Mizoram (Lushai Hills) aṭangin an hnawt chhuak tih leh Dr. Fraser a chak a, Bawih an ban tih te hi, khual thuthang mai a ni em?

‘Khual thuthang’ hi ‘bawm-ak-thu’ te pawh an ti ṭhin. Mizo hian tun hma lehkha kan thiam hma chuan, hmun hrang hranga thu kan inhlan chhawn dan chu, khual-zinte thu ken hi a ni ṭhin. Dik a awm a, dik hlel deuh leh a tira mi thu sawi lo kaih-her deuh pawh a tam mai. Hei tak hi, tun thleng hian Mizote hian kan la ching. Thu dik kaih her danglam chu, tute emaw chuan thu tak sawiin, inti hre fu siin an sawi hmiah hmiah mai le! Heng bakah hian phuahchawp thute pawh a awm nual. Chutiang ang phuahchawp chu, "Zu khawn chang lo dawt," an ti ṭhin. An awih loh zawng deuh mai, tu-emaw-ina a phuah chawp mai nia an hriatte chu, a sawitu hnenah chuan "Tu pa zu-khawn-chang-lo dawt nge i dawn?" an ti ṭhin.

Tunlai chuan mi an duhtuiin an ti kher kher a, miin thil danglam deuh an sawi chuan, a lo chhuahna (source), an thu lakna chu rin tlak a nih leh nih loh te an zawt kher kher ta a nih hi. Chuti lo chuan, mi thu ziak emaw, sawi emaw te chu zawm mai harsa an ti. Fimkhur a ngai reng a ni. Mizote hian sakhaw hrula thu an sawi phei chuan, rilru no deuh mai leh lung run deuhva lak kan ching hle. A chunga zawhna pahnih kan lan-tir leh thil dang pawh, bel chiang lova mittui lo titla pur te pawh an awm mai thei le!

1. Mizovin ‘Vai-lian hmasa’ an tih, 1871-72 vai lian kha Mary Winchester la kir tur ngawr ngawra lo kal anga an sawi ṭhin hi ‘Bawm ak thu’ a ni em? Mary Winchester (Zoluti) chanchin ziaktu

ṭhenkhat phei chuan, Mizo vai runtuten James Winchester-a an that a, a fanu Mary Winchester sala an man la chhuak tur liau liau-va Vai lian lo kal hmasa kha an sawi bakah, chuvanga saphovin Mizoram rawn awp a, Missionary te pawh rawn tir ta hiala sawi te an awm. Heng khual-thu-thang vang hian, Alexandrapore, James Winchester-a an thahna leh Mary an manna hmun chu hmun thianghlima ngai deuh thaw an awm ta hial a ni awm e.

Kum 1871-72 thlasik laia vai lian khan Mizoram an run chhan dik tak chu i han sawi teh ang. A hmasa berah chuan (1) Tipperah (Tripura) ram chhunga ‘Payakookie’ (Puia tihna a ni mai thei) khua chu 21st January 1871 khan an run a, an hal fai vek. (2) Alexandrapore thingpui huan chu 23 January 1871 khan ‘Howlongs’ Rolura thlahte chuan an run a, thingpui huanah sap Winchester-a an that a, a fanu Mary kum ruk mi leh midang tam tak an man a, salah an hruai. (3) Hemi rual hian ‘Katlichura’ khua an suam a. (4) ‘Ainakhal’ pawh an run a, mi 25 an that a, 37 salah an man a, an khua an hal bawk. (5) Chu kum tho January ni 26 chuan ‘Monierkhal’ an run a, kuli leh sipai pasarih an that a, chumi zat vel chu an hliam bawk. (6) Chumi hnu lawk chuan ‘Nugdigram’ an run leh a, mi 11 an that a, 3 salah an man. (7) January ni 28 chuan, chunglai vengtu sipai pariat zinga pasarih chu an that a, pakhat erawh a tlan chhuak hram. (8) Chumi kum vek January ni 27 chuan ‘Jalnocherra’ an run a, kuli pasarih an that a, an hliam nual bawk. (9) ‘Sylhet’ te, ‘Tipperah’ (Tripura) leh (10) Manipur ram te pawh an run a, mi engemaw zat an that a, salah an hruai bawk.

Mizovin, chuti taka nasaa heng lai ram, an runna chhana an sawi chu - kum khuaa an sapelna rama an lo neih ṭhin, thingpui huan siam nan an vat chereu va, chu chu an phal thei lo a ni. Sapho ve thung chuan "Mizote chuan eng chhuanlam pawh siam sela, heti taka rawnga British khua leh tui nghaisatute hi hrem lova en liam mai mai chi a ni lo. Chumi hnu lama mi an run ngam tawh loh nan, dim miah lovin phuba lak a ngai ta a nih hi," tiin thu an titlu. Heng ram Mizovin an run hun hi, January - March 1871 a ni a, Mizo hnam â (savage) leh kawlhsen tak chunga phuba la tur chuan, inpuahchah nan hun a ngai si a. Chuvangin, 1871 kum tawp lam leh 1872 kum bul lam, thlasik lai chu Mizoram run nana hun remchang hmasa ber niin an hria a. Chumi huna Mizoram run tur leh phuba la tur chuan sipai rual ṭhuang hnih, chhim leh hmar aṭanga Southern column (Chittagong) leh Northern column (Cachar) tirh an tum a, an inpuahchah ta mup mup mai a ni. Tichuan, 1871-72-a vai lian Mizorama an lokal chhan ber chu, sawi tawh angin, phuba la tur, Sapin ‘kan ram,’ an tih run ṭhintute hrem a nih chu.

Pahnihna-ah chuan Mizo sal man zawng zawng chhuahtir vek. Hei hi vai lian lo kal chhan pahnihna a ni. Sal man chhuah tur zingah hian Mary Winchester pawh a tel a, amah chauh hi mi mal hming kan hriat chhun a ni nghe nghe. Mary an lak chhuah ṭum hian, a mantute hi silai lek chuan an lo ṭang ngam lem lo va, an lo pe mai a ni awm e. A hruai chhuaktu pawh Sibudar Mohammad Azim-a a nih thu T.H. Lewin-an a sawi. Mary an chhuah hnu hian an sal man dang zawng zawng pawh an chhuah ta vek a ni. Silaia vai lian lo kal an lo kap lo hi an tifuh hle. Silaia an ram chhana lo kaptu, Savunga Sailo, Buarpui lal leh a chekawite khaw sawmhnih emaw chu, laipuiin (mountain battery) an kap a, an khua an hal vek a, an buh leh bal an tihchhiat bakah an ran vulh te pawh an ei zawh sak phiar a ni. Hetianga hremna rapthlak tak tuar lova, an sal man te an chhuah mai leh an khuaa an duh ang anga an kal vel an phalsak hi, an tifuh phian a ni. Mary Winchester mantute hian Savunga hote ang hian lo kap ve se, an tuar nasa ve tho vang. "Savunga hnenah hi chuan, kan lo kal ang a, i ram kan kal tlang ang a, min lo kah loh chuan engtinmah kan ti lovang che" an ti a. Savunga chuan, "Muvanlai lo chu ka chunga leng an awm lo. Kawr ho chu an lo kal chuan, kan lo kap ang," a ti a, an chhiat phah ta a ni.

An lo kal chhan, vai len chhan pathumna chu Kumpinu sipaite hian, khawi-i-hmun pawh, engtik hunah pawh, an pawi khawihtute chu hrem phak loh an nei lo tih hriattir a ni. An khua leh tui thata sala mantute chu khawiah pawh awm se, an hrem thei vek tih hriattir tur an ni. A tawp berah chuan, inhmelmak a, inchemhar tawn aiin, inngeih tlana insumdawn tawn chu a hlawk zawkin a nuam zawk tih zirtir chu an tum ber pakhat a ni.

2. Bawm-ak-thu dang chu "Dr Fraser-a Mizoram (Lushai hills) aṭangin an hnawt chhuak tih leh Dr Frasera'n thiam a chang a, bawih an ban," tih te hi, Khual thuthang emaw bawm ak thu emaw, zu khawn chang lo dawt emaw a ang viau. Pakhatna-ah chuan "Dr Fraser-a Mizoram aṭangin an hnawt chhuak," tih hi tu sawi nge? Chu thupek chu tunge hmu? He thupek hriaa hmu chuan, khawngaih takin a thu petu hming nen han sawi teh se. Fiah leh kimchang deuhvin. Chubakah chuan, pahnihna atan, "Dr Fraser-a a chak a, bawih an ban," tih thu hi khawi aṭanga lo chhuak nge? Bawih banna thu pek hmu chuan chiang takin han sawi teh se. Kunin chibai buk hial a phu ang, chibai buk ka tiam e.

3. ‘Kolasib’ hming pawh hi, ‘Kawla Chief’ tih chu vaiin an lam thiam lo va, ‘Kolasib’ an ti a, chu chu he khua hian hmingah a pu hlen ta nia sawi hi, tu pa zu khawn chang lo dawt nge ni ang le?

History hi zawng hre lo chunga mahni rin thu leh duh zawnga ziak mai mai chi a ni lo ve. Hetiang tih hi i ching lo hram ang u. Tun hnai mai pawh hian, Cham­phai piah lawka ‘Tuichhin’ hming chu thlakin ‘Hringlang tlang’ an ti te hi a va han pawi em. Ṭhangtharte hnena ‘Zu khawr chang lo dawt’ ngialngana hrilh tumna a ni. ‘Tuichhin’ hi Mangkhaia pa, Mang­thawnga khua a ni a, Mangkhaia chu tlangval tlawntlai ṭha pui mai a ni a. Darkawlchhuna ten an man a, hrengah an tantir a. Mangkhaia zaiah tihian kan hmu.

"Dara sawmgka lerah ka chuanga,

Kan Champhai khua thloh ang thlir inge.

Ka nun Tuichhin lam zawl a phiat a,

Keiin Dara run in ka phiat e.

Ka pan dar thlir bu riat a nei a,

Min tlan duh lo ka pa Mangthawnga'n

Min tlan duh lo ka pa Mangthawnga'n

Kan neih cher thil zawng tlang thang na e"

Mangphaia zai lo pian hun lai, Mizoram Mizovin an luah tirh lai aṭanga ‘Tuichhin’ lo ni tawh chu, kum ruk, kum sarih vel ral ta aṭang khan tuten emaw hming dik lova thlak an tum te hi, thil tih reng reng loh chi a ni e. I sim ang u. Tute emaw sawi ka hriat chu, "Kan tih chuan ṭhangtharin hre dawn hek lo, kan tih ang ang chu a dik a ni mai," titute hi mi daw thei leh bum hmang, mi hlauhawm an ni e. Ṭhangtharte u, heng mite hi huat nachang hre rawh u.

- Lalthangfala Sailo