Chanchin Ṭha thlen ni March 15, 1891 chungchang
Mizorama Chanchinṭha lo thlen dan leh Krismas hman hmasak ber tih te, Missionary Day tih te hi mi tam takin kan hriat pawlh nek nuk a. Tun ṭumah hian chiang zawka sawi kan tum dawn a ni.
1. Kum 1850 velah Lalzikan Missio-nary Puithiam S.S. Scott-a a hmu
Mizo lal zinga hmingthang ve tak Sailo lal, Savunga fapa Lalzika kha Pukzing lal tia hriat lar ber a ni a. Kum 1850 lai khan Mizoram khawthlang lama lal ropui ber Suakpuilala farnu Vanhnuaithangi chu nupuia neih tumin Lalzika hian a bia a. Suakpuilala te unau hian an remti lo va. Lalzika hian nupuia neih ngei a duh a vangin ral aṭanga mi thiltithei nia an hriat, Sylhet-a Missionary Father S.S. Scott-a puihna beiseiin a zu kal a. Scott-a chuan lo dawngsawngin puih theihna a neih chuan puih a inhuam thu a lo hrilh a, Lalzika chuan Pukzingah leh an laichin khuaahte Isua chanchin hril turin a sawm a ni (Dr. Sudhangshu Bikas Saha, Vanthangi, 63-67. Bengali ṭawng aṭanga Sap ṭawnga lehlin, Published by Siddhartha Kumar Saha, First Edition 1984). Mahse Scott-a hian a thawhna huam chin a nih loh avangin a kal ta lo va, Lalzika pawh a pui ta chuang lo a ni awm e.
2. Kum 1871-ah Vailianin Mizoramah Krismas an hmang
Kum 1871 December ni 25, Krismas ni tak khan Vailian hmasa kan tih mai khan Mizoram chhungah hmun hnihah zu leh sa nen Krismas ruai ṭhehin hun an hmang a. Chu chu Mizorama Chanchinṭha kan dawn hma kum 20 kal ta kha a ni. He Vailian hian Mizo lalte nen remna sa ui tan a, an sal mante chhuah turin Mizoram hmar lam leh chhim lam aṭangin a rualin an lo lut kha a ni a.
Hmar lamah chuan Vailian sipaite chuan Manipur ram Senvon aṭangin Tuivaiah an lo kai a, General Bouchier-a hovin Vanbawng daiah Krismas an hmang a. Chhun lamah nilengin Mizoten an kap a, zanah zu leh sa nen ruai ṭhehin an zai rual dual dual a, Vanbawng lal Lalhleia hote chuan an zai chhung chu kap lovin an ngaithla a, an zai ri a reh hnuah an kap zui leh nghal a (R.G. Woodthorpe, The Lushai Expedition 1871-1872, 133,134).
Chhim lamah chuan Khawthlang tuipui kam, Tuikawi an tih hmunah Vailian sipaite an inkulh a. Chumi hmun chu Tlabung leh Belkhai inkar, lui a luan kawi kual ruihna hmun, tiaupho zau tak a ni a. Krismas ni chuan Mizo lalte an beih zel dan tur ruahmanin an chawl a, an khuate halsaka an chhek inte an tih chhiat sak zel hnuah Krismas hmang turin an lo haw khawm hlawm a ni. Zanah chuan General Brownlow-an Mizo khua aṭanga an sial mante talhin sipai awfisarhote zu leh sain a hrai a, remna leh induhsakna hunpui chu an lawm ve bawk a ni (T.H. Lewin, A Fly on The Wheel or How I Helped to Govern India, 271; John Whitehead, THANGLIENA, 224,225).
Kum 1871-a Vailianin Krismas an hmang hi Kristianna nena inkaihhnawih lam a ni lo va, Mizote hnena Isua chanchin sawi tumna an nei lo. Mizote nen Krismas an hmangho a ni hek lo. Mizo lalte hrem tur leh an sal mante chhuaha inremna siam tuma an kal zel laiin Krismas ni a lo thleng a, chhunah Mizo khuate tihchhiat leh indo an chawl chuang lo va, zanah Vai leh Sap sipaiten ruai an ṭheh mai zawk a ni.
3. Kum 1873-ah Thanglianan (T.H.Lewin) Tlabungah Kristian Missionary lakluh a tum
Kum 1872 -a Vailian hmasa kan tih mai khan an tum an hlen hnu chuan Mizoram an chhuahsan a. Kum 1872 April-ah Thangliana chu Calcutta-a General Council of India hmaah koh a ni a, chuta an rel angin Tlabung chu Chittagong Hill Tracts chhunga post pakhata siam turin an rel a. Hemi kum tawp thlasik a lo inṭan veleh Thangliana chuan Chittagong Hill Tracts headquarters chu Rangamati aṭangin Tlabungah a sawn ta a (John Whitehead, THANGLIENA, 262). Tlabung chu khawpui atana an cheia an luah lum hnu chuan Mizote chu an chhehvela hnam dangte aia changkang tak a ni tih a hmu chiang a. Chuvangin ruahmanna fel leh lian tak a siam a. Chung zinga pakhat chu Missionary sawm luh a ni a, Burma ram khawpui Rangoon-a awm American Baptist mission chu lehkha thawnin Mizorama lut turin a ngen a ni. American Baptist-ho an remchan loh chuan ṭanpui turin Calcutta Bishop ngen a tum bawk a. Heng a thiltum a tih hlawhtling hma hian amah Thangliana chu Mizoram aṭangin an sawn chhuak ta zawk a ni.
3. Kum 1890-ah Rev. William Williams-an Sylhet-ah Mizo lalte a tlawh
Kum 1890 khan Welsh Missionary Rev. Pengwern Jones-an Sylhet-a zin tura sawm angin Rev. Willliam Williams-an a va tlawh a. Chutih lai chuan Sylhet tan inah Mizo lal an man tharte an tang a. Heng Mizo lalte hi kum 1890-a Aizawl leh Changsil kulh lak tuma inthuruala kaptute kha an ni. Williams-an a va hmuh chuan a rilru kaptu ber leh ngaih pawimawh ber chu - Lal Isua hi an hre tawh em, tih hi a ni a. Sylhet-a a cham chhung hian Dr. J.V. Hluna sawi dan chuan, “Ṭawnglettu hmangin Pathian thu a hril ṭhin’ a ti. (Mizoram Hmar Bial Missionary-te Chanchin, 5). J.M.LLoyd-a pawhin Mizorama kala anmahni tlawh chhuak ngei turin thutlukna a siam a ni, a ti (History of The Church in Mizoram, 18).
4. Kum 1891-ah Rev. William Williams-an Mizoramah Chanchinṭha a rawn thlen
Sylhet tan ina Mizo lalte a kawm aṭangin Williams-a chuan Mizorama Chanchinṭha hril duhna chu a thinlungah a cham ta tlat a.Ama sawi dan takah pawh, “Pathianin Mizote hnena Chanchinṭha hril tura min ruat a nih loh chuan ka thinlunga duhna leh chakna hi min laksakin mi dang thinlungah dah sak mai se ka ti a ni, tiin a sawi hial a ni (History of The Church in Mizoram, 18).
Tichuan kum 1891 tirah Silchar Bawrhsap Major Maxwell-a hnenah Mizoram luh phalna a dil chu phalsak a ni a. February ni 7-ah Welsh Mission Secretary Rev. Josiah Thomas-a hnenah Mizote hnena Chanchinṭha hril tur leh an ram chu Mission filed atana thlithlai turin luh phalna a dil leh a (History of The Church in Mizoram, 18). An mission Secretary-in a phalsak hnuah a thawhna Khasi rama an Presbytery-ah a ṭhuthmun chhuahsan a dil leh a. Kum 1891 february ni 16-ah chuan inkhawmpui chuan, “Williams-a dilna angin Lushai rama kal nan kar 6 chhung a ṭhuthmun chhuahsan chu kan remti a. A senso chu mahni intumin a kal ang a, a lo haw hunah Mizoram chu mission field atan a ṭhat leh ṭhat loh thu chu Home Executive-ah a thlen ang” tiin a rel a ni.
Tichuan official-a engkim phalna a hmuh hnu chuan Mizorama lut turin a inbuatsaih ta a. Free Church of Scotland Kohhran Upa, The Englishman tih chanchinbu enkawltu Benjamin Aitken-a te, Williams-a thawhna khua Shella-a tlaklei laihchhuahna kawmpani ziaktu Kasinath-a leh Shella khuaa Khasi Kristian M.Khanai-a ten an zui a. Kum 1891 March ni 15-ah Tlawng kam, kutbul lui chhuahah Liankunga khua, Mualvum naupang 8 vel an hmu ta a. Mizo an hmuh hmasak berte an ni a, Williams-a te chuan Mizo ṭawng an thiam ang angin an bia a. Darkar hnih chhung vel hlim taka inkawmin Mizo ṭawng an thiam ang anga an biak an lo hrethiam chu lawmawm a tih thu Williams-a hian a ziak a. Chubakah chung naupangho chu Baibul milemte an pe a, an hlut hle a. Hla eng emaw zat an sak khum bawk a, ang phiauin an ngaithla, tiin Williams-a hian a ziak. (A Visit to The Lushais: The Monthly Tidings, September 1891 issue,160). Hei hi Mizoram chhungah, Mizote hnena Missionary-ten Lal Isua chanchin an thlen hmasakna ber a ni ta a.
March ni 20-ah Aizawl tlang lo chuang chhuakin Williams-a te chuan ni 23 chhung an cham a. An cham chhung hian Lal Isua chanchin ṭha hrilin an hmanhlel a. Aizawl leh Sairang inkar kawng sial hna leh Aizawl khawpui din hna chi hrang hrang te thawkin Khasi, Jaintia, Mikir, Meitei, Punjabi, Naga leh Mizo te an awm a. Chung hnathawkho zingah chuan Lal Isua chanchin chu an hril zel a. Williams-a sawi dan takah chuan “Pathianniah chuan mi 100 emaw te lo kal khawmin an hnenah Pathian thu kan sawi ṭhin. Chung lo kal khawmte chu Manipuri leh Naga leh a dangte an ni a. M. Khanai-a chuan Meitei ṭawngin a sawi a, keiin Khasi ṭawngin ka sawi a. Aitken-an sap ṭawnga a sawi chu Khasi ṭawngin ka letling bawk a” tiin.
Heng hnam dang, Mizo ni lote hnena Chanchinṭha an hril rualin Aizawl khaw daia Dokhama khuaah Isua chanchin an hril bawk a. P.S. Chawngthu chuan, “Kum 1891-a missionary sap lo chhuak hmasa ber Rev. William Williams-a pawh kha Dokhama khuate hian an lo mikhual a. Chuvang chuan Maubawk khua hian Mizoram khuate zinga Pathian thu hrilh dawng hmasa ber an nih phah nghe nghe a ni,” tiin a ziak a (Zo Hmahruai Sub. Pakunga Chanchin, 8). Rev. Vanchhunga pawhin, “Khua Pathian thu hril hmasakna ber, Maubawk, Dokhama Veng, hmeichhe veng dawrkawn piah..” tiin a ziak bawk (Lusei leh a vela Hnam dangte Chanchin, 322).
5. Missionary lo lut leh hmasate
Rev. Williams-a ten Chanchinṭha an rawn thlen hnu hian Williams-a ripawt angin Welsh Calvinistic Methodist Foreign Mission (WCMFM) chuan kum 1892 June thlaa an General Assembly-ah Mizoram chu an mission field atan an pawm ta a. Hetih lai hian Williams-a hi a lo thi hman tawh si a, missionary tirh tur an nei mai ta lo va.
Pathian remruat hi a mak khawp mai. Welsh missionary an khaihlak lai chuan mi hausa Robert Arthington-a hmangin missionary pahnih Pu Buanga leh Sap Upate a rawn tir ta thung a. Kum 1894 January ni 11-ah sairang an lo thleng a, anni hi Pioneer Missionary tak tak an ni ta a. A aw min siamsak a, sikul an hawng a, Baibul (Luka, Johana leh Tirhkohte) letlingin dictionary te min siamsak a. Hla bu siamin Thuinchhang bu te an siam bawk a, kum 4 chhung Aizawlah an cham a. Anni hi kohhran pawl tirh an nih loh avangin Welsh Mission-a luh an dil a, mahse an remti ta lo. Kum 1897 December ni 31-ah an haw leh ta a, an haw hma hian Mizorama Welsh Missionary lo lut hmasa ber dawttu, Zosaphluian (Rev. D.E Jones) kum 1897 August ni 30-ah a rawn fin a. Thla 4 chhung an khawsaho hman a ni.
- Lalhruaitluanga Ralte